جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گفتمان عرفانی و خرده­گفتمان­های آن مانند شعر عرفانی در بستر دین و از بطن جریان زهدی نشأت گرفت که در واکنش به شرایط اجتماعی سیاسی روزگار اموی و دورۀ نخست عباسی در عراق و شام پدیدار گشته بود. در جستار حاضر با روش تحلیلی- توصیفی و رویکرد تحلیل گفتمان، فرایند همگرایی دو گفتمان فقهی و عرفانی را با مطالعۀ موردی چند مفهوم و اصطلاح فقهی و عرفانی در مثنوی­های حدیقةالحقیقه، منطق­الطیر و مثنوی ­معنوی بررسی و خاطرنشان کردیم هرچه دامنۀ گفتمان شعر عرفانی گسترش می­یابد و از مرحلۀ تکوین به مرحلۀ تکامل و اعتلا ی آن نزدیک می­شویم، به نوعی هم‌پوشانی و تکامل گفتمانی می­انجامد و همگرایی گفتمانی آشکارتر و به قولی هنری­تر می‌شود. اوج این مهم را که به گونه‌ای تبدّل و جایگزینی منتهی می­شود، در مثنوی مولوی شاهدیم که هم فقیه نامدار حنفی و هم عارفی شوریده بود.

نگرش عطار به هستی و مرگ برآمده از تجربۀ شهودی است. این تجربه­‌ها حاکی از مواجهۀ آدمی با سطح پنهان هستی است. عطار شرح این شهود را تنها ازطریق زبان خواب یا زبان فکرت میسر می‌داند. مسئلۀ اصلی مقاله این است که هستی در تجربه­‌های شهودی عطار چگونه تصویر شده و تأثیر چنین نگرشی به تصور مرگ چیست؟ با بررسی مثنوی­‌‌های عطار این نتایج حاصل شد که عناصر هستی در ظاهر، امور مقدر فیزیکی خود را انجام می‌­دهند و در باطن، درد طلب آنان را به جنبش وامی‌­دارد. آدمیان عموماً گرفتار سراب‌اند. آنکه به گنجِ قعر دریای عالم دست یابد، خداوند را چون آفتابی تابنده در این عالم خواهد دید. در قالب تمثیل ایاز و سلطان، وجه معشوقانۀ سلطان تصویر می­شود که تنها در شهود و با «ترک عدد» آشکار می‌­شود و خدا، جهان و انسان یکی است. با چنین نگرشی به هستی، با مرگ، جزء به کل می‌­رسد و عین کلی می­‌شود که با صورت­‌پذیری از او جدا گشته­ بود. مرگ را نیز ازطریق تجربه­‌های شبه­مرگ مثل فنا، شهود تجلی خداوند و تجربۀ احوال قیامت در دنیا می­‌توان تجربه کرد. برخی تصاویر شهودی از مرگ عبارت‌اند از رسیدن نور از بی‌جا، احساس خورشید در درون، خوردن خورشید، فرودآمدن خورشید و محو شبنم در دریا. عارفان گویی همزمان در دو جهان به‌‌سر می‌برند. آدمیان به مراتبِ کوشش خود در فراروی از حواس ظاهر امکان چنان تجاربی را خواهند داشت. چنین نگرشی در زوال ملال و معنادار گشتن هستی و مرگ مؤثر خواهد بود.

تذکرة‌الاولیاء از مهم‌ترین متون عرفانی فارسی است که از زمان تألیف مورد توجه همگان قرار گرفته و از منظر ادبی هم جایگاه شامخی داشته است. در سدۀ اخیر و حدود آن، دو تصحیح مهم از این اثر به همّت نیکلسون در بین سال‌های 1905 تا 1907م و شفیعی کدکنی در سال 1398انجام گرفته است که از اهمیت این کتاب در حوزه‌های پژوهشی ادبیات معاصر حکایت دارد. در این پژوهش که به شیوۀ توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام می‌گیرد، این دو تصحیح مهم از تذکرة‌الاولیاء بررسی، و پیشنهادهایی برای ضبط درستِ برخی واژه‌ها و عبارت‌های آن ارائه خواهد شد. ضرورت پژوهش بایستگیِ پرداختن به عطار و آثار او در ادب فارسی و همچنین اهمیت نقد و بررسیِ تصحیح‌های انجام‌گرفته از آن‌هاست. وفادار نبودن به نسخه‌های اساس و به تبع آن، اسقاط و افزودن حروف و واژه‌ها برای به‌دست‌دادن مفهومی دلخواه از متن، کم‌دقتی‌ کاتبان در کتابت نسخه‌ها و همچنین کم‌سوادی آن‌ها، کم‌توجهی به تطبیق بخش‌هایی از تذکرة‌الاولیاء با سایر متون عرفانی، کم‌اعتنایی به اصلاحاتی که در نسخه‌های خطی به دستِ خود کاتب یا فرد دیگری انجام گرفته، در نظر نگرفتنِ نسخه‌بدل‌هایی که گاه در حاشیۀ نسخه‌ها دیده می‌شود، کم‌دقتی مصححان در ضبط شکل نگارشی کلمات و بی‌توجهی به مفهوم کلی عبارات، نزدیک ‌بودنِ شکل کتابت برخی از حروف الفبای فارسی و نیز نوع کتابت آن‌ها به دست کاتبان، و درنهایت، گذر زمان و آسیب‌هایی که به نسخه‌های خطی وارد می‌شود، از مهم‌ترین مسائلی است که مشکلاتی را در ضبط و گزارش درست تذکرة‌الاولیاء به وجود آورده است.

هدف پژوهش حاضر توصیف و تبیین سازوکار ارتباطِ ترامتنیِ کتاب همایش پرندگان نوشتة پیتر سیس با منطق‌الطیر عطار در عرصة جهانی است. براساس اسناد پیرامتنی، این کتاب با اقتباس از منطق‌الطیر برای مخاطب کودک و نوجوان در قالب داستان منثور بازآفریده شده است. این پژوهش با رویکرد بینامتنی به توصیف ارتباط ترامتنی همایش پرندگان با منطق‌الطیر و تبیین وجوه ارتباطات پنجگانۀ بین آن‌ها و ارزیابی ظرفیت الگوی ترامتنیت ژنت می‌پردازد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد داستان همایش پرندگان با منطق‌الطیر در ارتباطاتِ بینامتنی از نوع صریح و ضمنی، بیش‌متنیِ همان‌گونه و تراگونه و فرامتنیِ تأییدی و تشریحی بنابر اقتضای مخاطب خود اشتراک دارد و از منظر روابط بیش‌متنیِ تراگونه و سرمتنی، تفاوت‌هایی ازجمله کاهش حجم، تغییر قالب و فروکاست بُعد عرفانی به حماسی- تعلیمی را شامل می‌شود. پیرامتن‌های درون و برون، میزان وفاداری داستان همایش پرندگان را به اثرِ اصلی نشان می‌دهد. واکاوی ظرفیت الگوی ژنت، علاوه بر نمایشِ کارکرد آن، معضلاتی چون کمرنگی نقش خواننده، دریافت و واکنش فعال او، عدم استقلال متن و نبودِ نظامِ ارزیابی ساختاری از نوعِ دور هرمنوتیکی در منتها و غایتِ پرداخت این بوطیقای باز را نشان می‌دهد.

ناتوانی واژه در بیان تجربه‌های عرفانی را بیان‌ناپذیری می‌نامند. دارندگان تجربة عرفانی آگاهی عرفانیِ خود را فراتر از حد فهم و تقریر می‌دانند. آنها بر این باورند که در این تجربة استعلایی، نوعی آگاهی از حقیقت و ادراک امور به عارف دست می‌دهد که حریمی ماوراء عقل دارد و به قالبِ بیان در نمی‌آید. در نزد عارفان، همواره بیانِ حقایق و مفاهیم عرفانی با موانعی همراه است که زبان را از شرحِ این احوال ناتوان می‌سازد. موانعِ موضوع، متکلم، کلام و مستمع از بارزترین این موانع است که سبب بیان‌ناپذیری حقایق بلند عرفانی می‌شود. عطّار نیشابوری نیز مانند دیگر عرفا در آثار خود به صورت‌های مختلف بیان‌ناپذیری تجربه‌های عرفانی را تبیین کرده و عملاً ناتوانی زبان را در بیان حقایق عرفانی نشان داده است. مسئلة پژوهش حاضر واکاوی علل بیان‌ناپذیری تجارب عرفانی برای تبیین این موضوع است که زبان در بیان ناگفته‌های عرفانی چه مشکلی دارد که عرفا را در بیان این مدرکات درونی ناتوان می‌سازد. همچنین بازتاب و بسامد این موضوع بنیادی عرفانی در آثار عطّار نیشابوری چگونه است؟ در این جستار به روش توصیفی- تحلیلی این موانع و بازتابِ آنها در سه منظومة الهی‌نامه، مصیبت‌نامه و منطق‌الطّیر عطّار نیشابوری مورد بررسی قرار گرفته است. هر یک از این موانع با بسامدهای متفاوت مورد توجه عطّار بوده و مانعِ موضوع و متکلّم بیش از موانع دیگر در بیان حقایق و رموز الهی در زبان عطّار مشهود است.

رسالۀ فی حقیقة ­العشق بازآفرینی دو داستان قرآنی «یوسف» و «آدم» طبق مشرب اشراقی سهروردی است. او حقیقت حیات و مبدأ و مقصد هستی را از نگاه فلسفی- عرفانی خود در قالب پیرنگ این روایت بیان کرده است. پیرنگ تقابلی روایت در این رساله رویارویی دو عنصر نور و تاریکی (معنویت و ماده) را بیان می­کند و فشرده­‌ای از دو قوس نزولی حیات (افاضۀ فیض آفرینش از نورالانوار و خلق آسمان­‌ها و زمین) و قوس صعودی (سیر و سلوک و تلاش انسان برای برگشت به سرچشمۀ نور) در آن مطرح شده است. این ساختار با نظریۀ تقابلی و الگوی کنشی گریماس همخوانی دارد. بررسی روایت براساس الگوی مذکور نشان می‌­دهد دو کنشگر اصلی این روایت یعنی حسن و عشق که در بخش زیرساختی و یوسف و زلیخا که به‌‌عنوان بازیگران این دو نقش در بخش روساختی روایت حضور دارند، جلوه­‌هایی از دو عنصر متقابل نور و ظلمت‌اند که در رویداد آفرینش با هم آمیخته شده‌اند. بر پایۀ تقابل موجود در زیرساخت داستان که سبب فراق میان حسن و عشق می‌­شود، مهم‌­ترین پیرفت به‌کار‌رفته در این روایت نیز انفصالی است.

روانشناسی مثبت­گرا با تکیه بر فضیلت­ها و قابلیت­ها، توانمندی­ انسان را تقویت می­کند و در پی آن است که با شناخت و طبقه‌بندی قابلیت­ها و فضیلت­ها، و کشف زوایای پنهان وجودی انسان، او را در بهره­گیری از نیروهای نهفتۀ درون و بیرونش بهتر یاری­­ کند. خردورزی، عدالت­طلبی، خوش­بینی، تعالی، شادمانی، امید، شجاعت و... شاخص­هایی هستند که روانشناسی مثبت­گرا در تعمیم و تثبیت آن­ها می­کوشد. تعمیم و گسترش فضیلت­ها از یک سو موجب ظهور و بروز ایدئال­های زندگی انسان و از سوی دیگر باعث تحدید و حتی زوال رذیلت­ها در عرصۀ حیات وی می‌شود. هدف مقالۀ حاضر بازخوانی متون کهن ادبی از منظر علوم شناختی است. به این منظور حکایت‌های اسرارالتوحید را که بازتابِ زندگی و حالات ابوسعیدِ ابوالخیر است، برمبنای پاره­ای مفاهیم روانشناسیِ مثبت­گرا و به روش توصیفی- تحلیلی بررسی ­می­کنیم­. بینشِ ناشی از معرفت کمال‌جویانه، گذشته از اینکه حسِ نوع­دوستی، سخاوت، امید، شادی، تعالی و بسیاری فضایل دیگر را در نهاد انسان برمی­انگیزد، موجبِ دگرگونگی جهان­بینی و رفتار انسان شده، به زندگیِ او معنا می­بخشد و با ایجاد گرایش­ مثبت در همۀ جوانب حیات، سبب پرهیز از بداندیشی­، بدمنشی، سستی، کج­خلقی و قضاوت­های ناروا می‌شود. مطالعۀ متون ادبی که محصول تجارب زیستۀ جامعۀ ایرانی است، می­تواند روند تقویت این مسئلۀ مهم را تسریع کند و پایه­های ساختار اجتماعی را قوام بخشد.