جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله جستاری پدیدارشناسانه دربارۀ معنای عشق و انواع آن در آثار روزبهان بقلی است. تلاش نگارندگان بر آن بوده است تا با مطالعة آراء این صوفی نامدار دربارة عشق انسانی و عشق ربّانی و دیگر اصطلاحات مورد تأکید وی نظیر «اغانه»، «التباس» و «تجلّی»، ضمن ارائة شناختی اجمالی از این چهرة سرشناس به سؤال از چگونگی نسبت میان «عشق انسانی» و «عشق ربّانی» پاسخ داده، مسیر متحقق شدن به مرتبه توحید باطنی در اندیشه روزبهان را مشخص نمایند. در این راستا مشخّص می­گردد که برای روزبهان بقلی نسبت میان عشق انسانی و عشق ربّانی، نه از باب «المجاز قنطرة الحقیقة» بلکه از این منظر که عشق انسانی عفیف همان عشق به خداوند است، معنا می­یابد. به این ترتیب دیدگاه روزبهان به­ویژه با برجسته­سازی مفهوم «توحید باطنی» در مقابل «توحید ظاهری»، تفاوت­های بارزی با سه گروه هم عصرش یعنی اهل شریعت، صوفیان ظاهرگرا و غالب عارفان آن زمان پیدا می­کند. وی در نهایت با تشریح مفهوم دو واژة اغانه و التباس، تنها راه درک زیبایی ازلیِ خداوند و چشیدن طعم عشقِ ربّانی و نیل به مرتبة توحید باطنی را از طریق توجه به «تجلّیّات» آن حقیقت سرمدی در صور مخلوقات، به ویژه انسان با تمام ابعاد وجودی­اش اعم از جسمانیّت و روحانیّت، معرفی می­کند.

«روح القدس» یکی از مفاهیم مشترک میان متون مقدس اسلامی و مسیحی است که نقشی قابل توجه را در جهان‌بینی این دو سنت دینی بر عهده دارد. یافته‌های این تحقیق بیانگر آن است که در هر دو کتاب، روح القدس یک وجود یا مخلوق الهی است که به اعتبار برخی آیات، «نامتشخص» و به اعتبار آیاتی دیگر، «متشخص» است. بعضی مصادیق نشان می­دهند که او مخلوقی برتر از ملائک است و قراین دیگر، وی را فرشته می‌دانند. هم‌چنین، شواهدی مبنی بر این‌همانی روح القدس و جبرئیل در قرآن و کتاب مقدس وجود دارد که از آن‌ها می­توان مشارکت وی در آفرینش و ادارة عالم را استنباط نمود. به همین اعتبار، روح القدس تجلی «حضور مشهود خداوند» و «قدرت الهی» در زمین است که نابودی اقوام متمرّد، انتقال پیام الهی به اولیا و یاری ایشان در انجام معجزات را بر عهده دارد. با این وصف، می­توان «روح القدس» را دست­کم از نظر ماهیت، جزو مفاهیمی دانست که قرآن آن‌ها را در امتداد کتاب مقدس «تصدیق» نموده است.

لینگه پورانه­ جزء پورانه­های شیوایی محسوب می­شود و بنابراین خدای شیوه در این متن محوریت دارد. ویژگی­ها، تجلیات و صور هشتگانه، بزرگی و عظمت شیوه نسبت به سایر ایزدان در لینگه پورانه­ مورد اشاره قرار گرفته است. افزون­­بر­این، ایزد شیوه در این متن به صورت لینگه (قضیبی) پرستش شده است. البته در این پورانه غیر از شیوه از ایزدان دیگر هم سخن به میان آمده است، اما همه آن‌ها تجلیات شیوه و بنابراین تابع او هستند. اگر بتوان با رویکردهای خاصی به الوهیت در لینگه پورانه­ نگریست، باید گفت که تعدادی عبارات در این متن به نوعی حاکی از دیدگاه توحیدی هستند؛ یعنی شیوه را خدایی واحد و متعالی معرفی می­کنند. تعدادی دیگر نشان‌دهندة نگرش هنوتئیستی هستند، چرا که در کنار سایر خدایان، از برتری شیوه سخن به میان آمده است. اما در عین حال، نگرش غالب در آن نگاه وحدت وجودی است؛ چرا که همه جهان (عالم کبیر) و حتی انسان (عالم صغیر) بدن شیوه است. همه چیز از اوست و همه چیز اوست و همه چیز به او باز می­گردد. او هم متعالی و هم ساری و جاری در جهان است.

معنای زندگی از مسایل مورد توجه انسان است که از سه منظر، یعنی هدف، فایده و ارزش زندگی، قابل بررسی است. این نوشتار به بررسی معنای زندگی در دین یهود، از منظر هدف زندگی می پردازد. یعنی انتخاب هدف زندگی توسط یک فرد یهودی و چگونگی تحقق آن. در دین یهود دو هدف اخروی و دنیوی برای انسان ترسیم شده است. هدف اخروی انسان رسیدن به قرب الهی است و هدف دنیوی ایجاد جامعه‌ای است که عدل در آن گسترده شود. برای رسیدن به قرب خداوند نیز ایمان به خداوند و انجام دستورات خداوند و نیک رفتاری با مردم ضروری است. اگر کسی به معنای زندگی که خداوند برای انسان مشخص کرده است توجهی نکند، در دنیا و آخرت مجازات می‌شود. مجرمین برای رهایی از مجازات فقط در دنیا می‌توانند توبه کنند و خطای خود را جبران کنند تا جرم آن‌ها بخشیده ‌شود.

موضوع تبلیغ دینی از آغاز در سنت مسیحی اهمیت فراوان داشته است. این امر در فعالیت‌های عیسی مسیح و یاران نزدیکش به روشنی مشهود بوده است. در اثر اقدامات رسولان نخستین و جانشینان آنها گرایش به مسیحیت روز به‌ روز بیشتر ­شد تا این‌که در اوایل قرن چهارم مسیحیت دین رسمی امپراتوری روم شد، همزمان گرایش‌های رهبانی نیز در مسیحیت شکل گرفت. بندیکت قدیس (د ح 547م)، از شخصیت‌های تأثیرگذار رهبانیت مسیحی بود، که با تأسیس طریقه‌ای رهبانی در رشد و تکامل معنویت مسیحی تأثیر مهمی بر جای نهاد. گِرِگوری کبیر از پیروان سنت بندیکت بود که به مقام پاپی رسید و در گسترش مسیحیت نقشی چشمگیر داشت. او در سال 597م آوگوستین کانتربری را به همراه چهل تن از راهبان صومعۀ اندوری قدیس رهسپار بریتانیا کرد. این هیئت با تلفیق قواعد رهبانی با تعالیم کلیسا توانستند به توفیق چشمگیری برسند.

الهیات سیاسی نوین یوهانس باپتیست متز، کشیش و الهی‌دان کاتولیک آلمانی، یکی از مهم‌ترین روایت‌های الهیات سیاسی مسیحی در مخالفت با فردگرایی، خصوصی‌سازیِ دین و نگاهِ استبدادی به حکومت است. متز به دلیل انتقادهایش از الهیات سیاسیِ کارل اشمیت و در تضاد با وی، الهیات سیاسی خود را «الهیات سیاسی نوین» می‌نامد. به باور متز، اشمیت با ذاتی دانستنِ خشونت در سیاست، الهیات سیاسی ضد دموکراتیک و یهودستیزانه‌ای را ارائه داده که زمینۀ فاشیسم و توجیه حذف دیگران را فراهم کرده است. ازاین‌رو، در این مقاله، با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی مقایسه‌ای الهیات سیاسی متز و اشمیت می‌پردازیم؛ و هم‌چنین نوآوری‌های متز در الهیات سیاسی مسیحی و نقد وی بر اشمیت را بررسی خواهیم کرد. نوآوری اصلی متز این است که وی بر پایۀ زندگی و آموزه‌های عیسی مسیح و نیز آرای مکتب فرانکفورت، از «عقلِ یادآورانه» سخن می‌گوید. این عقلانیت که بر اساس یادآوریِ انتقادیِ گذشته است، می‌تواند به‌عنوان نقطۀ آغاز تازه‌ای برای کار در قلمروی الهیات مسیحی باشد و در تصمیم‌گیری و کنش‌های اجتماعی- سیاسی، نقش مؤثری ایفا کند.

با نظر به آیات 90 و 91 یونس، سه تفسیر از مسئله رستگاری فرعون قابل ارائه است؛ نخست: فرعون حقیقتاً ایمان آورد و رستگار شد؛ دوم: فرعون ایمان آورد، اما ایمان آوردنش موجب رستگاری او نشد و سوم: فرعون تنها اظهار ایمان کرد و ایمانش حقیقی یا کامل یا اصیل نبود. تفسیر نخست از آن ابن عربی است و منتقدان او، اعتقاد به رستگاری فرعون را از روشن­ترین موارد عرف­­ستیزی او دانسته­اند. در قرآن شواهدی مبنی بر معذب بود فرعون در آخرت وجود دارد که انکار آن‌ها دشوار است مانند: دعای موسی برای رستگار نشدن فرعون و اطرافیانش و اجابت دعای او، وجود صفاتی بسیار منفی و گاه با دلالت ثبات برای فرعون در قرآن، دلالت واژگانی و عبارتی آیات عذاب فرعون، بر عذاب دنیوی و اخروی او. هم‌چنین اجماع مفسران مسلمان و صوفیان و نیز وجود روایات و آثار صحابه مبنی بر رستگار نبودن فرعون و مرگش بر کفر نشان می­دهد که پیشینیان از آیات قرآن به هیچ وجه ایمان فرعون را استنباط نمی­کرده­اند، ضمن آن‌که حتی سخنان خود ابن عربی نیز در این باره متعارض است. تفسیر سوم نیز به دلیل صراحت آیة ایمان فرعون بر ایمان آوردن او و تأییدش با عبارت «الآن و قد عصیت من قبل» قابل پذیرش نیست، در حالی‌که تفسیر دوم به دلیل پذیرش ایمان فرعون اما سودبخش نبودن ایمانش برای رستگاری او به دلیل آیاتی که ایمان در لحظه نزول عذاب را سودبخش نمی­دانند، پذیرفتنی­تر و با ظاهر و روح آیات قرآن متناسب­تر است.

ریچارد رول (1300-1349م)، عارف، عزلت‏گزین، نویسنده و مفسر انگلیسی کتاب مقدّس واحمد غزّالی (452-520ق)، عارف، نویسنده و واعظ ایرانی، در مهم‏ترین آثار خود، آتش عشق و سوانح‏العشاق، شرح مبسوطی از موضوع عشق به دست داده‌ و از ماهیّتِ عشق، متعلقِ عشق، ویژگی‏های عاشق و اسباب و نتایج عشق‏ورزی با مخاطبان خویش سخن گفته‏اند. نوشتار پیش رو با رویکرد تحلیلی- تطبیقی، نشان می‏دهد که اگرچه اندیشه‌های غزّالی و رول در بحث ماهیت عشق هم‌پوشانی بسیار دارد، در مباحثی چون ویژگی‎های عاشق، اسباب، موانع و نتایج عشق‎ورزی تفاوت معناداری می‏یابد؛ از دیدگاه رول، عشق و تبلور آن در وجود عاشق جز از رهگذر بستر دین و اخلاقیات مسیحی تحقّق نمی‏یابد و تنها در ارتباط با خداوند، مسیح و تثلیث است که معنا و مفهوم پیدا می‏کند، حال ‌آن‌که از نگاه غزّالی، جنبۀ وجودشناختی و روان‎شناختی عشق در وجود عاشق پررنگ‏تر است و جز در رابطه با خداوند، در ارتباط با جمال و صنع الهی نیز از قابلیت تجربه برخوردار است. در مقالۀ حاضر دیدگاه‌های رول و احمد غزّالی دربارۀ ویژگی‏های عاشق کامل به‌تفصیل معرّفی و با یکدیگر مقایسه شده است.

جوامع امروزی خواه ناخواه در معرض شرایطی قرار دارند که به­واسطۀ فرایند پیچیدۀ جهانی­شدن پدیدار گشته و ساحت­های گوناگون آن­ها اعمّ از اقتصاد، فرهنگ و سیاست متأثر از آن­ است. هرگونه سخن دربارۀ جنبش­های نوپدید دینی، از آن رو که به­مثابۀ پدیده­هائی جهان­محلی از امکانات برآمده از جهانی­شدن برای پیشبرد اهدافشان بهره می­گیرند و در معرض دگرگونی آموزه­هایشان از رهگذر تعاملات جهانی نیز هستند­، بدون ملاحظۀ چشم­اندازی جهانی ممکن نیست. بسیاری از جنبش­های نوپدید دینی در ژاپن، در بستر انقلاب فناوری اطلاعات و قرارگرفتن در معرض دادوستدهای اطلاعاتی جهان جهانی­شده، خود را با اقتضائات جهانی­شدن تطبیق داده­اند و حتی اگر در مواردی (نظیر آئوم­شینریکیو) در مخالفت با جهانی­شدن گام برداشته­اند، اما هم‌زمان از ظرفیت­های آن نیز استفاده کرده­اند. برخی از جنبش­های نوپدید دینی ژاپنی در عصر پساآئومی (نظیر کاگامیکیو) ، نه تنها جویای توامان هویت جهانی و هویت محلّی­اند، بلکه با ظاهرشدن در کسوت نوعی فرا-دین جهانی، خود را با اقتضائات برآمده از جهانی­شدن تطبیق داده­اند و معطوف­ به هر دو امر دینی و امر سکولار در عرصه­های محلّی و جهانی شده­اند.

یکی از برجسته­ترین نماد­های دین یهود، منورا یا چراغدان هفت شاخه­ای است که خاستگاه اصلی آن به کتاب مقدس باز می­گردد و به باور یهودیان، به فرمان خداوند به موسی و با طراحی خداوند، برای خیمۀ عهد ساخته شد. این چراغدان محبوب‌ترین نماد دینی یهود تا قرون وسطی بود. بخش زیادی از هنر یهود به این نماد اختصاص دارد و نقش آن در دیوارنگاره­ها و موزاییک­کاری­های کنیسه­ها، حکاکی بر روی ظروف، حجاری ستون­ها، قبور مردگان، تابوت­های سنگی، شیشه­کاری­ها و... دیده می­شود. توجه به خاستگاه و ریشۀ این نماد ما را به حوزۀ گسترده­ای از معانی، هم‌چون ریشه­های مربوط به خود کتاب مقدس، و تأثیراتی که این دین از کهن­ترین تمدن­های باستان پذیرفته است، می­رساند. در بیشتر ادیان و نیز در دین یهود حضور خداوند با نور یا آتش همراه است، که نماد آگاهی و معرفت است. به همین سبب یکی از معانی اصلی این نماد را حضور خداوندی و نور شناخت او می­دانند. هم‌چنین آن را نمادی از درخت زندگی و درخت دانش، هفت سیاره، هفت آسمان، هفت روز آفرینش، هفت ملک مقرب... نیز دانسته­اند. برخی نیز طرح آن را با ایزدبانوان باروری و درختان مقدس که نماد این ایزدان­اند، مرتبط دانسته­اند. نوشتار حاضر به بررسی مفاهیم نمادین منورا و ارتباط آن با زمینه­های تاریخی و باورهای یهودی می­پردازد.