جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله روایات مشکل در حوزۀ توحید, پاسخ معصوم علیه السلام به سوال از جا شدن دنیا در تخم مرغ، بدون تغییر حجم طرفین است که پی‌آوردِ آن مواجهه با دو مشکل اساسی است: یکی ممکن دانستن امر محال عقلی با تمثیل از جا شدن تصویر اجسام در چشم، که از نظر محتوایی با اصل سوال هم‌خوان نیست؛ دوم تعارض و دوگانگی در پاسخ به یک سوال واحد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ استنتاجی به تحلیل این احادیث پرداخته و دریافته است که دانشوران، تنها دلالت ظاهری روایاتی را می‌پذیرند که این امر را محال شمرده‌اند و روایاتی که با تمثیل مجازی از جا شدن دنیا در چشم، به حل مسئله پرداخته‌اند را، تاویل و یا انکار می‌کنند. در مقابل روایاتی که بر ممکن بودن این امر، با ایجاد تغییر در طرفین دلالت دارند بدون اظهارنظر باقی‌مانده‌اند که امروزه با نظریه‌های «هولوگرافیک» و «حذف فضای خالی اتم» در دانش فیزیک، می‌توان خوانشی جدید از آنها ارائه کرد، به گونه‌ای که ظاهر بعید این روایات را ممکن جلوه دهد و راه حلی برای رفع تعارض به شمار آید.

فزاری، محدث سده‌ی سوم بغداد، جایگاه قابل اعتنایی در انتقال میراث حدیثی امامیه به سایر مدارس آن دوران، در مباحثِ کلامی، به ویژه در مساله مهدویت و غیبت دارد. وی از سوی پاره‌ای از رجالیانِ متقدم به کذب و غلو متهم شده و استثنای او از أسانید نوادر الحکمه، در کنار معضلات دیگر، قول به ضعف او را شهرت بخشیده است. این امر در حالی است که او از توثیقات عام و خاصِ قابل اعتنایی نیز بهره‌مند است. همین تشتت آراء درباره‌ی او، و اهمیت گزارش‌هایِ فزاری در مباحث کلامی، شناختِ دقیق‌ترِ شخصیتِ رجالی او را ضرورت می‌بخشد. ناتمامی قریب به اتفاق ادله‌ی ضعف او، در کنار شواهد دردسترس از صحت مذهب و حُسن حال وی، قول به ضعف او را با انصراف جدی همراه می‌کند. کثرت روایت اجلای امامیه از او در کنارِ توثیقِ مباشران وی و آگاهی معدّل از تضعیفات مربوط به او، قول به وثاقت او را رجحان می‌دهد.

روایت «لاتجتمع امتی علی الضلالة» که از طریق جوامع حدیثی اهل سنت نقل و انتشار یافته امروزه به عنوان سند اجماع فقهی در کنار کتاب و سنت و قیاس به کار می رود و از دیرباز سند رسمی مشروعیت عملکرد صحابه، به ویژه خلفای پس از پیامبر (ص) بوده است. دانشمندان اهل سنت در مناقشات کلامی همواره از این روایت برای ابطال احتجاجات دانشمندان شیعی سود برده­اند. این روایت به برخی از جوامع حدیثی متاخر شیعه نیز راه یافته است. در این مقاله با بررسی سندی روایت مزبور ضعیف بودن طرق مختلف نقل اثبات شده و با نگاه تاریخی و دلالی متن روایت، نه تنها مفید مفهوم اجماع و حقانیت آن دانسته نشده، که با وجود اضطراب و گونه­گونی متن، احتمال تصحیف یا جعل آن با وجود انگیزه های سیاسی برداشت شده است.

برخی احادیث، محتواییِ بحث برانگیز و دیرفهم داشته و در زمرۀ «مشکل الحدیث» جای دارند و تلاش برای فهمِ صحیح آنها با رویکردهای متفاوتی همراه است. یکی از آنها، حدیث بریدن گوشت و پوستِ بدن یا لباس در برخورد با ادرار، میان بنی‌اسرائیل است. این روایت با الفاظی متفاوت اما با مفهومی تقریبا متحد در کتب روایی شیعه و سنی نقل شده است. نظرها پیرامون این حدیث را می‌توان به سه دستۀ عمدۀ پذیرش، انکار و توقف تقسیم نمود. تحقیق حاضر ضمن نقل و نقد آنها، متمایل به حمل حدیث بر معنای مجازی است تا مبالغه در مشقّت طهارت در میان بنی اسرائیل را برساند.

«معجزه» از مباحث مهم علوم قرآنی است که همواره کانون توجه عالمان دینی و متالّهان بوده و تفسیرهای مختلفی از حیث مفهوم، شروط و امکان تحقّق آن مطرح است. لذا با عنایت به عدم کاربرد این واژه در قرآن و اختلاف نظر در مورد استعمال آن در لسان احادیث، بحث در کیفیت پیدایش اندیشه­ی اعجاز و استعمال واژه­ی معجزه، ضرورتی انکار ناپذیر است. این مقاله با روش تاریخ­گذاری تحلیلی متن و إسناد، روایات حاوی کلمه­ی «معجزه» را بررسی نموده است. تاریخ­گذاری متن، حاکی از وجود تفاوت­هایی در تحریرهای گوناگون روایات است و تاریخ­گذاری سندی نشان می­دهد «شیخ صدوق» به­عنوان «حلقه­ی مشترک» روایات «معجزه»، این کلمه را در کتب حدیثی خود آورده است. تاریخ­گذاری ترکیبی متن و إسناد نیز حاکی از آن است که نمی­توان ائمّه(ع) را ایده­پرداز اصطلاح «معجزه» دانست، لذا ایشان به تأسّی از قرآن، در احادیث گوناگونی واژه­های «آیات، بیّنات و براهین» را در این زمینه بکار برده­اند.

بی‌تردید، مباحث رجالی سهم بسزایی در اعتبارسنجی روایات دارند، اما اختلاف دیدگاه‌های عالمان در برداشت از تعابیر رجالیان متقدم، گاه نیل به حقیقت را دشوار ساخته است. تبیین اندیشه‌های رجالی شیخ محمد عاملی نواده شهید ثانی که از مدققان فن است، می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد. نوشتار حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، به تبیین برخی دیدگاه‌های خاص وی در حوزه اعتبارسنجی روایات و علم رجال می‌پردازد. بنا به یافته‌های پژوهش، شیخ عاملی توصیفاتی را که در کتب رجالی متقدم، ذیل نام راوی فرعی مطرح‌شده، به راوی اصلی برمی‌گرداند؛ طرق شیخ طوسی به احمد بن محمد اشعری را معتبر می‌داند؛ وکالت را فقط در شرایط خاص دال بر وثاقت وکیل دانسته، درحالی‌که برای متأخران، احراز این شرایط اغلب امکان‌پذیر نیست؛ قائل به تفصیل در معنای «خیر» شده و آن را مفیدِ مدح می‌داند؛ همچنین، با اقامه شواهد و مدارک، استثنائات ابن‌ولید را در نوادر الحکمه موجب قدح راوی نمی‌انگارد؛ که دو دیدگاه آخر ایشان قابل نقد هستند.

خداباوری در غالب انسانها بر اساس فطرت و عقل و آموزه‌های ادیان الهی، همواره بوده است. عده‌ای با این باور که اعتقاد به خدا ریشه در ترس، جهل و یا وهم داشته، راه الحاد را در پیش گرفته‌اند. در این میان ریچارد داوکینز زیست‌شناس معاصر، اعتقاد به وجود خدا و امر ماورای طبیعت را یک پندار و توهّم می‌داند. پرسش اساسی پژوهش حاضر این است که اصولا چه عواملی موجب سوق داوکینز به این رویکرد شده است و از نظر حدیثی چه نقدی بر آن وارد است؟ با وجود دلایل و شواهد عقلی و نقلی، چگونه اصل وجود خدا، یک پندار تلقی می‌شود؟ ادعای تبیین‌ناپذیری خدا، ادعای فقدان شواهد کافی بر وجود خدا و پندار شرور و کاستی در جهان، از جمله عوامل گرایش وی به این مسأله است که در این پژوهش با توجه به دلایل و شواهد عقلی و نقلی و با روش تحلیلی انتقادی در پردازش داده‌ها، مشخص می‌گردد که هیچ یک از این ادعاها نمی‌تواند موجب الحاد شود. بر اساس متون حدیثی، خدا از آن جهت اثبات می‌شود که فاقد تبیین تجربی و شواهد حسی است. بررسی و نقد ادعاهای داوکینز در کتاب «پندار خدا» و بر اساس آیات قرآن بویژه روایات معصومان از نویافته‌های این پژوهش می‌باشد.