جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مدینة بغداد من العواصم المهمة فی تاریخ الإسلام الاجتماعی ، وبما أنها مدینة جدیدة تأسّست فی منتصف القرن الثانی الهجری فقد اعتمدت على مدن کان التشیُّع قد ضرب بجذوره فیها ، فنمت بغداد واینعت من هذه الجذور، وأعطت ثمارها ناضجة وواضحة للعیان. لکن وللأسف الشدید قامت مجموعة من الکتّاب فی القرن الأخیر بتحریف الحقائق والشواهد التاریخیة ، فسعوا الى تثبیت مفهوم عدم أصالة التشیُّع اجتماعیاً فی العراق عموما، وبغداد على وجه الخصوص ، وأنّ التشیُّع إنما ظهر فیها بعد دخول البویهیین إلیها. وعلى هذا فهنا سؤال یطرح نفسه، وهو کیف یمکن لنا إثبات أصالة التشیُّع اجتماعیاً فی بغداد منذ بدایة تاسیسها (145 هـ) حتى نهایة الغیبة الصغرى ( 329 هـ)؟ وقد افترضنا أنّ أصالة التشیُّع الاجتماعیّة تضرب فی عمق بغداد منذ التأسیس والفترة الاولى لوجودها، ولیست متاخرة عنها، هدفنا هو توضیح الدور المهم للمکوّن الشیعی فی بغداد منذ تاسیسها واصالتهم اجتماعیاً ، وتطور مسیرتهم حتى منتصف القرن الرابع الهجری، وإعطاء الصورة الحقیقة لذلک الوجود ، وبیان مدى تاثیره فی مجتمع بغداد. وقد قمنا باستخراج کمٍ هائلٍ من الأدلة والشواهد التی وردت فی أمهات المصادر التاریخیة عن الشیعة ورجالها وحرکاتها الاجتماعیّة ، مع فرز وتصنیف الأدلة والشواهد، کل دلیل بحسب موضوعه، ومنهجنا فی هذا البحث توصیفی وتحلیلی. وما وصلنا إلیه حقائق ثابتة دلت علیها النصوص المعتبرة والشواهد ، وأیّدها کثیر من أئمة التاریخ الإسلامی، وأعطت للبحث أدلة لا یمکن أن تُعارض أو یشکک فیها على الصعید التاریخی.

مسئله­ی هویت­یابی مذهب شیعه همواره ازدغدغه های فکری، سیاسی واجتماعی شیعیان افغانستان درتاریخ معاصر بوده است. این نوشتار براساسی مطالعات کتابخانه­ ی و پژوهش­های میدانی وبا روش توصیفی ـ تحلیلی، مهمترین عواملِ احیاء مذهب شیعه در افغانستان و چگونگی تحقق آن را بررسی می­نماید. جایگاه مذهب شیعه در نظام های حکومتی از دوران عبدالرحمن خان تا زمان حامد کرزی چه گونه بوده است؟ عوامل تأثیرگزار در فرایند رسمی شدن آن ازمرحله بحران هویت تا تثبیت آن در قانون اساسی کدام است؟ پیامدهای سیاسی واجتماعی آن چیست؟ در پاسخ بایدگفت نقش­عالمان دینی شیعه ازجمله اقدامات علمی وفرهنگی آیت ­الله سیدمیرعلی احمدحجت، نهضت فکری وحرکت انقلابی علامه شهید سیداسماعیل بلخی و نقش مؤثر علمی ـ فرهنگی آیت الله محمدآصف محسنی، توأمان با تقویت گفتمان تقریب مذاهب و مسئله اخوت اسلامی از عوامل تأثیر گزار در تثبیت مذهب شیعه در قانون اساسی کشور قلمداد گردیده و تعاملات سیاسی ـ اجتماعی بین شیعه وسنی ازپیامدهای مثبت آن به شمار می­رود. تبیین و چگونگی تثبیت جایگاه مذهب شیعه درنظام­های حکومتی پیشین با معیار قرار دادن قانون اساسی دولت حامد کرزی درافغانستان می­باشد. این پژوهش نشان می­دهد عالمان دینی شیعه درافغانستان بارویکرد گفتمان تقریب مذاهب واخوت اسلامی وتعاملات اجتماعی با عالمان دینی اهل­سنت و رجال سیاسی، توانستند فقه جعفری و حقوق سیاسی ـ اجتماعی شیعیان را در قانون اساسی کشور تثبیت نمایند و به تبع آن قانون احوال شخصیه اهل تشیع را رسمیت بخشند.

فضل­الله بن روزبهان خنجی در صدد بود تا با بهره‌گیری از مؤلفه‌هایی نظیر حدیث مجددمائه، حدیث حارث و اخبار ملحمه، مشروعیت حکومتهای آق‌قویونلو(780-908هـق) و شیبانی(906-1007هـق)، را تبیین و آنها را حکومتهایی نجات‌بخش و اصلاح‌گر معرفی کند. این رویکرد خنجی ابتدا در قالب حدیث مجددمائه در مورد آق‌قویونلوها بوجودآمد. ولی پس‌از پیوستن وی به شیبانیان، شکل مبسوط‌تری پیداکرد. زیرا که وی در این دوره با استفاده از دو مؤلفه دیگر یعنی حدیث حارث و اخبار ملحمه، تلاش کرد تا دیدگاههای اصلاح‎گرانه و موعودمحور خودرا در مورد شیبانیان نیز تعمیم دهد. با این رویکرد، بخصوص حکومت شیبانیان ویژگی‌ها و اختصاصات منجیانِ‌موعود و مصلحینِ‌آخرالزمانی را داراست. البته باید توجه شود که تبیینات خنجی با استفاده از این سه مؤلفه، ارتباط زیادی با ظهور صفویان داشت. چراکه برپایه باورداشتهای وی، ظهور این حکومت شیعه مذهب، زمینه بروز بدعتهایی را در عرصه‌های مختلف فراهم کرده‌بود. بنابراین ضروری بود تا فرد یا گروهی در مقام مصلح دراین مقطع زمانی -که از نظر خنجی آخرالزمان به‌حساب می‌آمد-، ظهور نموده و این اوضاع ناهنجار را اصلاح می‌کرد.

هویت و مذهب اخوان­الصفاء که یک تشکُل سرّی در قرون میانه­ی اسلامی بودند؛ موضوع مطالعه و بررسی جمع فروانی از محققان معاصر می­باشد. در خصوص مذهب اخوان­الصفاء بین محققان اختلاف نظرهایی وجود دارد که ناگزیر آنان را در تبیین مذهب اخوان­الصفاء به سوی نظریه­های متفاوتی سوق داده است. این مقاله سعی دارد با روش توصیفی_تحلیلی اعتبار علمی هر یک از نظریات شاخصی که در تبیین مذهب اخوان­الصفاء بیان شده است را بسنجد. در این نوشتار ضمن پرداختن به هویّت اخوان­الصفاء، نظریه­های شاخصی که در تبیین مذهب آنان از سوی صاحب نظران معاصر مطرح شده است، مورد بررسی و نقد قرار گرفت. از میان دو نظریه­ی ­الحاد و دین­داری، فرضیه الحاد به حاشیه رانده شد؛ و از بین نظریه­هایی که در خصوص دین­داری اخوان­الصفاء مطرح شده است، نظریه­­های: معتزلی، اسماعیلی، امامی، زیدی و صوفی بودن اخوان­الصفاء ضعیف شناخته شدند؛ حال آنکه نظریه­ی تلفیقی_التقاطی بودن مذهب اخوان­الصفاء که مناسب­تر بنظر رسید، به عنوان نظریه قریب به صحت شناخته شد.

بنیانگذاری حکومت صفویه مرهون همراهی صوفیان قزلباش با سرسلسله صفویه بود و تداوم تکیه این خاندان به حمایت قزلباشان، می‌توانست به برتری اندیشه صوفیان غالی بر پیروان تشیع بیانجامد. پیروان طریقت صفوی، تصویری ماورایی از شاه ترسیم می‌کردند که با نظریه نیابت‌عامه فقیهان برای اداره امور در عصر امام غایب، همخوانی نداشت. این نگرش از آغاز صفویه تا روی‌کار آمدن شاه‌عباس‌اول، تحول یافت و سرانجام به تغییر پشتوانۀ مشروعیّت شاه از طریقت به شریعت انجامید. هدف این مقاله تحلیل چگونگی چرخش سیاست مذهبی شاه‌عباس است و سئوال اصلی این که علل تغییر نگرش مذهبی صوفیانه به شیعیانه در دورة شاه‌عباس چه بودند؟ چنین فرض می‌شود که این تحوّل در دورة شاه‌عباس شدّت گرفت و نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که چرخش سیاست مذهبی شاه‌عباس، به دلیل تقویت علما به‌عنوان نمایندگان شریعت بود و رویکرد این مقاله تأکید بر تحوّل در سیرتاریخی جریان تشیع و تصوف است که سرانجام تعامل بین آنها را به تقابل کشانید.

در عصر جاهلیت، اشخاص به پدرانشان منتسب می‌شدند و زنان، تنها ظرف پرورش فرزند، محسوب می‌شدند و هیچ نقشی در نسب فرزند خود نداشتند. خداوند متعال با نزول سوره کوثر، تصور جاهلی در مورد زنان را ابطال نمود و با انتساب حضرت عیسی; به حضرت ابراهیم; از جانب مادر، مقام زنان را همچون مردان، متعالی داشت. در این میان تصور می‌شود صدور برخی احکام در فقه امامیه، مانند حکم فقهی «عدم جواز اعطای خمس به کسانی که مادرشان سیده هستند» شائبه تحقیر شأن زنان را در پی داشته است. روش این پژوهش، تاریخی تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای است. نویسنده با واکاوی شاخصه‌های سیادت در متون تاریخی و فقه امامیه، برخی وجوه تعامل و تناقض این حکم فقهی را با قرآن و سنت، مورد بحث و بررسی قرار داده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد آنچه که مبنای صدور حکم خمس سادات مادری قرار گرفته است با آیات قرآن و سیره اهل بیت= و موازین علمی امروزی سازگاری و توافق ندارد؛ مشهور فقهای امامیه در تخصیص خمس، مبتنی بر امری عرفی و قراردادی (بنونا بنو أبنائنا و بناتنا بنوهن أبناء الرجال الاباعد)، انتساب پدری به هاشم را معیار سیادت دانسته‌اند.

دیدگاه سیاسی مستشرقان آلمان و انگلیس نسبت به مکتب عاشورا دارای نوسانات و چالش های فراوانی است. آلمان و انگلیس به عنوان سردمداران اسلام شناسی به طور عام و عاشورا پژوهی به طور خاص، تلاش کرده اند شخصیت، اهداف و دستاورد های قیام امام حسین (ع) را مادی گرایانه و فارغ از مذهب، مورد تحلیل و بررسی قرار دهند. با توجه به اینکه جهان اسلام و منابع موجود از ابتدا در سیطره جماعت اهل سنت بوده، و منابع شیعه تحریف یا کمتر بدان اعتماد شده، عمدتا شاهد نتایج مغرضانه و کمتر منصفانه بوده ایم. از یک سو مستشرقان به امام حسین (ع) به عنوان یک اپوزیسیون حکومت مرکزی و دارای اندیشه ضد سکولار نظر دارند، و اندیشه های اعتقادی و دینی او را خلط در آراء سیاسی و اقتصادی می کنند؛ از طرفی تعداد اندکی از مستشرقین موفق شده‌اند که تحت تاثیر عواطف شخصی، ملی و مذهبی واقع نشوند و این نهضت را صرفا از نظر علمی مورد مطالعه و بررسی قرار دهند. هدف این پژوهش بررسی تطبیقی مواضع سیاسی مستشرقین آلمان و انگلیس درباره واقعه عاشورا و مطالعه بنیاد فکری و رویکرد عملی آن ها می باشد. در این تحقیق با رویکردی تحلیلی و تبیینی درصدد پاسخ به این سئوالات هستیم که: برداشت سیاسی مستشرقان آلمان و انگلیس از واقعه کربلا چگونه بود؟ مبانی فکری عاشورا پژوهی از بُعد سیاسی چگونه بوده است؟ فرض غالب بر این است که مستشرقین آلمان و انگلیس با توجه به وجود پژوهشگران برجسته و پژوهشکده های فراوان اسلامی- شیعی، سعی کرده اند بُعد اعتقادی نهضت کربلا را تحت شعاع سیطره سیاسی قرار دهند.

در روند رشد و شکوفایی علم نجوم، به ­عنوان یکی از علوم مهم در تمدن اسلامی که از قرن دوم هجری آغاز گشته بود، عوامل مختلفی دخیل بوده­اند. انتقال سنّت‌ نجومی کلدانی و یونانی به حوزه­ نجوم اسلامی توسط صابئین حران را می‌توان عاملی اساسی در تکوین این علم در قلمرو تمدن اسلامی به شمار آورد. این نوشتار در نظر دارد که تأثیر و نقش صابئین حران بر علم نجوم در تمدن اسلامی را با بهره‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی و استناد به منابع، تحقیقات و مقالات موجود، مورد بررسی قرار ‌دهد و به این پرسش‌ها پاسخ دهد که چه زمینه‌هایی سبب تأثیرگذاری صابئین در شکوفایی علم نجوم در اسلام گردید؟ و آنها چه تأثیری در پیشرفت علم نجوم در تمدن اسلامی داشتند؟ دستاوردهای این پژوهش، حاکی از آن است که در وهله‌ نخست، عواملی نظیر: جایگاه و قدسیت نجوم در مذهب صابئین حرانی، ترجمه‌ متون یونانی ـ سریانی، نیاز دستگاه خلافت و اهمیت احکام شرعی، موجب تأثیرگذاری صابئین حران در شکوفایی نجوم اسلامی گردید. سپس، آنها با ترجمه و نقد کتاب مجسطی، به دستاوردهای کم‌نظیری در حوزه‌ نجوم اسلامی نایل شدند و از این طریق، توانستند به پیشرفت این علم در تمدن اسلامی کمک شایانی نمایند.