جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش تاریخی یک مسأله، باعث روشن شدن چشم‌اندازهای مطالعات میدانی گسترده‌ای می‌شود که در زمینه اثبات و نفی یا کارکرد علم‌سازی آن، می‌تواند نقش سازنده‌ای را ایفا کند. بایسته‌های پژوهش تاریخی یک مسأله، شامل زمینه‌های پیدایش، مراحل تکامل، ارتباط بین رشته‌ای، تضارب آراء علوم مرتبط و .... است. اثبات اعتبار تاریخی مسائل علوم، در بعضی موارد نگاه اندیشمندان را تغییر و ساختار فکری آنها را دگرگون می‌کند.این مقاله در صدد است تا مسأله مشتق را از جنبه تاریخی بحث کند. هسته اولیه این بحث چه بوده است؟ کدام علم در ابتدا آن را مطرح کرد؟ چه کسی و به چه دلیلی این بحث را وارد علم اصول کرد؟ سیر تکاملی این بحث چیست؟ اینها سوالاتی است که ذهن پژوهشگر دینی را به خود مشغول می‌کند. این مقاله ضمن بررسی تاریخی این مسأله، مبدأ طرح مسأله مشتق، سیر تکامل آن از علم نحو و صرف تا علم کلام و فلسفه و سپس در علم اصول و در نهایت، تفکیک دقیق معانی مشتق در این علوم را مورد کاوش قرار داده است.

مقاله حاضر با توجه به اینکه قصد و رضا عنوان دو مرحله بنیادین و مهم از مراحل پنج گانه ایجاد عقد و ایقاع است، به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا تفکیک موقت قصد از رضا شرعاً و عقلاً امکان دارد یا اینکه در مسأله تفصیلاتی وجود دارد؟ فقیهان و حقوقدانان در مقام پاسخ به این پرسش سه نظریه ارائه کرده‌اند: 1. امکان عقلی و شرعی تفکیک موقت قصد و رضا (نظریه تفکیک) 2. عدم امکان عقلی و شرعی تفکیک موقت قصد از رضا بر اساس ارجاع قصد به رضای شرعی (نظریه ارجاع) 3. عدم امکان تفکیک عقلی قصد از رضا اعم از رضای طبعی و رضای عقلی به صورت مردد (نظریه تلازم عقلی). مقاله حاضر بر اساس تحلیل عقلی و شرعی مراحل عقود و ایقاعات و تفکیک انواع رضایت از یکدیگر، به نقد سه دیدگاه فوق پرداخته و در نهایت به نظریه ابداعی خویش مبنی بر عدم امکان شرعی تفکیک موقت قصد و رضا ضمن پذیرش امکان عقلی تفکیک قصد و رضا گرویده است.

نظریه اعتبار [=ادّعا]، بیانگر فرایندی عقلی و با مبانی منطقی است که نحوه عملکرد ذهن بشری را در عمل استعاره آشکارسازی می‌کند. طبق این نظریه، ادّعا [= اعتبار] بعد از طی مراحلی که از تشبیه ساده آغاز می‌شود وارد نظام مفهوم‌سازی می‌شود. گرچه مبانی و نحوه عمل در اعتباریات در هر یک از حیطه‌های ادبی، اصول فقهی و فلسفی تفاوت‌های اساسی با هم دارد اما همگی از این وجه مشترک برخوردارند که اعتباری [=ادّعایی] که در این نظریات وجود دارد گزاف نبوده و گسیخته از واقع نیست. بدین ترتیب اگر توانستیم برای اعتبار در علوم جایی دست و پا بکنیم در این صورت دانش اعتباری خواهیم داشت. علامه طباطبایی یکی از محققان برجسته‌ای است که پردازش این نظریه را از مابعد طبیعت آغاز کرده و تا اعتبارات اخلاقی و اجتماعی گسترش داده و تبیین کرده است. اعتباری بودن در این نظریه به هیچ وجه به معنای گزافی و دلبخواهی بودن این دسته از مفاهیم نیست. علامه طباطبایی مفهوم وجود را اعتباری می‌داند با این وصف طرفدار نظریه اصالت وجود است. در این نوشتار تقریر نظریه اعتباریات به انجام خواهد رسید، اما نقد این نظریه به نوشتاری دیگر واگذار خواهد شد.