جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رویکردهای مختلف به بحث ترجمه، منجر به پیدایش مباحث متعددی در این حوزه گردید که هریک علم ترجمه را از زاویه‌ای بسط داده و زمینه‌های تبدیل آن به رشته‌ای مجزا، تحت عنوان «مطالعات ترجمه» را مهیا ساخته است. از میان شمار فراوان مباحث مذکور، این جستار در صدد واکاوی مقوله «پیشینه» ترجمه قرآن از منظر تفکیک میان نظر و نظریه است. در این راستا، مسأله پژوهش این است که پیشینه ترجمه قرآن، نشان‌گر کدام نوع نگاه به امر ترجمه در سیر تاریخی خود است؟ بررسی‌‌ها درخصوص سیر تکوینی پیشینه ترجمه‌ها از ابتدای تاریخ اسلام تا دوران معاصر به ویژه در ترجمه‌های فارسی قرآن کریم نشان داد که با توجه به تعریف «نظریه ترجمه»، آنچه درخصوص تاریخ ترجمه قرآن رخ داده، بیشتر از نوع نگاه نظرمدار و نه نظریه‌پرداز است. هرچند نمی توان و نباید وجود برخی نظریه پردازی‎های موفق در سیر تاریخی ترجمه قرآن را نادیده گرفت.

ترجمۀ «ابهام» به ویژه در قرآن کریم یکی از چالش­برانگیزترین مسائل زبان­شناسی است که برای برون­رفت از آن انواع راهبردها ارائه شده است. گارسس با بهره­گیری از آراء نیومارک ،تکنیک­هایی برای ترجمۀ آن‌ها ارائه داده و در نهایت براساس این الگو «میزان ویژگی­های مثبت و منفیِ بیانگر بسندگی و پذیرفتگی ابهام در متن ترجمه­شده» مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی از نوع مقابله­ای، ترجمه­های مجتبوی با محوریت سبک ارتباطی و صفارزاده با محوریت سبک آزاد را از جزء سی­­ام قرآن کریم با هدف بهبود بخشیدن به کیفیتِ متن ترجمه شده به­ویژه در چالش­های ابهام زبانی، براساس یک نظریه و الگوی علمی، مورد بررسی قرار داده است. سپس با تکیه بر آمار، مقادیر به دست آمده از این تکنیک­ها، مقایسه شده و میزان کفایت و مقبولیت هر کدام در ابهام­زدایی بخش­های مختلف سطح واژگانی شش سورۀ اول جزء سی­ام مشخص گردیده است. برآیند پژوهش بیانگر این است که ترجمۀ مجتبوی از واژگان چندمعنا و مجازی، بسندگی و پذیرفتگی بالاتری نسبت به صفارزاده برخوردار است. صفارزاده با ارائۀ متنی مقصدمحور و به دور از ابهام، دچار افزوده­های خلاقانه و پیچیده در شفاف­سازی ابهام­ها شده است؛ به­ویژه در واژگان مجازی. اگرچه در برخی موارد که نیازمند «شرح مبسوط» است همچون تلمیحات قرآنی، ترجمۀ مجتبوی نسبت به صفارزاده کفایت و مقبولیت کمتری به خود اختصاص داده است. به طور کلی براساس الگوی گارسس، راهبردهای مجتبوی از کفایت و مقبولیت بالاتری نسبت به صفارزاده در ابهام­زدایی برخوردار است.

یکی از شاخه­های نقد ترجمه، ارزیابی ترجمه به منظور تشخیص سطح کیفی آن است؛ از جمله الگوهای ارائه شده در این نوع ارزیابی و نقد، الگوی نقد ترجمه گارسس است که به سبب دارا بودن مؤلفه­های تعیین میزان قابلیت وکیفیت متون ترجمه و میزان مطابقت آن­ها با متن مبدأ، می­تواند الگویی مناسب برای نقد ترجمه­های قرآن کریم نیز باشد. پژوهش حاضر در نظر دارد تا انتخاب­های واژگانی ترجمه حداد عادل، معزی و انصاریان را از آیات جزء 29 و30 قرآن کریم، طبق مدل پیشنهادی گارسس در سطح معنایی- لغوی، مورد نقد و ارزیابی قرار دهد و به این سؤال پاسخ گوید که میزان تطابق ترجمه­های حداد عادل، معزی و انصاریان با روش گارسس در سطح معنایی-لغوی تا چه حد بوده است؟ مهمترین یافته­های این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی با هدف ارزیابی میزان برابری متن مبدأ با مقصد صورت گرفته، بیانگر این است که واژگان ترجمه­های مذکور از نظر مؤلفه­های گارسس، قابل نقد و ارزیابی است به گونه­ای که ترجمه­های هر یک از مترجمان یا توضیحی (توضیح تفسیری و واژگانی) است و یا موارد بی­شماری از همانندی و معادل­سازی و قبض و بسط نحوی و انتقال ابهام را در خود دارند. بررسی میزان مطابقت ترجمه­­ها با سطح معنایی- لغوی الگوی گارسس نشان می­دهد که ترجمه انصاریان در همه این سطح به جز قبض نحوی بیشترین مطابقت را با سطح معنایی لغوی دارد و در درجه دوم ترجمه حداد عادل به میزان متوسط از این سطح کاربست را دارا بوده به گونه­ای که همه این سطح در ترجمه وی مشاهده می­شود و در نهایت، ترجمه معزی به دلیل تحت­اللفظی بودن به جز قبض نحوی که بالاترین مطابقت را داراست، در موارد دیگر کمترین کاربست را از الگوی گارسس داشته است.

تصریح به عنوان یکی از راهبردهای جهانی ترجمه، مبتنی بر شگردهای متنوعی است تا از این رهگذر ترجمه ای هم ارز از یک اثر ارائه شود و از آنجا که فرم و ساختار متن نخست در تصریح اولویت دارد، راهبردی مناسب برای ترجمه قرآن کریم به شمار می آید. هدف از نگارش جستار حاضر،آن است که ضمن معرفی راهبرد تصریح و کارکرد شیوه های آن با بررسی بسامد آنها ویژگی های سبکهای ترجمه را بیان و نقد نماید؛ چراکه سبک ترجمه سنجه و معیاری است که گرایشهای زبانی مترجم، پویایی و انسجام اثر ترجمه شده را نشان می دهد و می توان با تکیه بر نتایج به دست آمده از تحلیل آن در حوزه مطالعات ترجمه قرآن کریم گامی پیش نهاده و الگویی نسبتا جامع و استاندارد از فرایند ترجمه که حقیقت نمایی بهتری را دارا است، معرفی کرد.در این جستار پیکره مورد پژوهش سوره اسراء بوده که با استفاده از روش های کیفی و کمی مورد پژوهش قرار گرفته است. نتایج به دست آمده بیانگر آن هستند که شگرد تعمیم معنایی نباید در ترجمه قرآن کریم به کار گرفته شود. همچنین،در سبک هر دو مترجم شاهد ارائه اطلاعات، تخصیص و برجسته سازی اطلاعات هستیم.

یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در مواجهه با قرآن، درک تفاوت‌های معنایی واژگان قریب‌المعنی است. این چالش به هنگام ترجمه، بیشتر جلوه‌گر می‌شود؛ زیرا قرآن برای گزینش هر واژه و چشم‌پوشی از مترادفات آن، حکمتی را در نظر داشته که بی‌توجهی به آن باعث ناتوانی ترجمه در انعکاس معنای مراد الهی به زبان مقصد می‌شود. این پژوهش می‌کوشد نخست تفاوت‌های معنایی سه واژه «عصیان، طغیان و بغی» را در قرآن کریم از رهگذر تحلیل داده‌های مربوط به این واژگان در منابع لغوی و سنت تفسیری و تأکید بر دلالت‌های معناشناختی و رهیافتهای سیاقی، مطالعه و آنگاه میزان موفقیت برخی مترجمان فارسی‌ قرآن را در انعکاس موفق این تفاوت‌ها، ارزیابی کند. یافته‌ها حاکی از آن است که عصیان به معنای مطلق سهل‌انگاری در فرمان مولا و بی‌اعتنایی به آن است؛ و طغیان، زیاده‌روی و تجاوز از حد در عصیان؛ و بغی، به معنای مطلق طلب تجاوز و تعدی است؛ چه این طلب در حد اراده باشد، یا به فعلیت برسد. با این تفاوت که در بغی، جنبه عمومی و مدنی عصیان مد نظر است. در مقام ترجمه نیز این تفاوت‌ها در ترجمه‌های تفسیری بهتر و گویاتر منعکس شده است.

نقش علوم بلاغی و جایگاه ویژه آن درفهم عمیق قرآن و درک صحیح معارف بی بدیل آن غیر قابل انکار است. یکی از حوزه های مهمّ علم معانی به عنوان شاخه ای از دانش بلاغت بررسی أغراض ثانوی در جملات خبری و انشایی است. در این پژوهش پس از نگاهی گذرا به أغراض ثانوی أفعال أمری در قرآن، به بررسی شیوه هایی پرداختیم که طاهره صفارزاده به عنوان یکی از مترجمان معاصر قرآن در بیان این أغراض در ترجمه ی آیات أمری قرآن به کار گرفته است. برای دریافت دقیق معانی ثانوی عبارات مورد مطالعه، ضمن کمک گرفتن از تفاسیر قرآن و کتب بلاغت، ترجمه مترجم مورد نظر را با پنج ترجمه دیگر مقایسه کردیم تا از بروز خطا در داوری، تا حدّی، مصون باشیم. نتایج این پژوهش گویای این است که در صفارزاده برای برگردان جملات امری با أغراض ثانوی سه شیوه گوناگون برگزیده است ، که عبارتند از: 1-جایگزینی فعل أمر با قرینه ای معادل مفهوم ثانوی آن در زبان مقصد، 2-واگذاری درک مفهوم ثانوی به خواننده به علّت گویا بودن متن آیه در بیان غرض ثانوِی،3-خودداری از آوردن قرینه علیرغم گویا نبودن متن آیه در بیان غرض ثانوی.

یکی از مسائلی که مترجمان و مفسران در فهم معانی آیات با آن روبه‌رو هستند تعدد معانی باب‌های ثلاثی‌مزید است که تشخیص معنای مدنظر در آیه را دشوار می‌سازد یکی از مصادیق مسأله فوق، عبارت ﴿ولا تُطِع مَن أغفَلنَا قَلبَهُ﴾ است که می‌توان برای فعل (اغفلنا)معانی متعددی را متصور شد، لذا هرکدام از مفسران و مترجمان براساس فهم خود، معنایی را برداشت کرده‌اند که برخی از این معانی با مفهوم اصلی آیه منطبق نیست. ضرورت پرداختن به این موضوع از آن‌جا ناشی می‌شود که برداشت معنای تعدیه از عبارت فوق به شبهه جبر دامن می‌زند، لذا جستار حاضر تلاش دارد این عبارت را با روش توصیفی- تحلیلی در تفاسیر گوناگون مورد بررسی قرار دهدتا با استفاده از سیاق ، معنای مراد از عبارت فوق را استخراج کرده و در نهایت ترجمه‌های فارسی را به بوته نقد بگذارد. برای این منظور بیش از بیست تفسیر و چهل ترجمه از قرآن‌کریم مورد بررسی قرارگرفت و در نهایت سیاق آیه(لفظی و غیرلفظی) نشان داد که از بین معانی مطرح شده ،معنای مصادفه (غافل یافتن قلب)، به مفهوم اصلی آیه نزدیک‌تر است. با این‎حال از بین مفسران، شریف رضی، ابن‌شهرآشوب، نیشابوری و ابن‌جنی و از بین ترجمه‌‌های بررسی شده تنها دو ترجمه‎ فارسی تفسیر طبری و ترجمه‎ کاظم‌ارفع تا حدودی به این مفهوم اشاره کرده‌اند.

یکی از مهم­ترین رویکرد­های نقش‌گرایی که در بررسی مطالعات ترجمه موردتوجه قرار گرفته، نظریه اسکوپوس است که توسط هانس ورمیر1در اواخر دهه هفتاد میلادی معرفی گردید. این الگو برخلاف دیگر دیدگاه­های ترجمه­ای که بیش‌تر بر نقش زبانی استوار هستند، بر نقشِ متن پای‌بند است. ورمیر در تفسیر رویکرد اسکوپوس، ابتدا به بیان مفاهیم بنیادی نظریه در قالب بسندگی متن در چارچوب تعادل، بحث انسجام در قالب انسجام درون‌متنی و بینامتنی، تحلیل فرهنگ و عناصر فرهنگی در ترجمه متن و موضوعیت تحلیل نقشی متن و بررسی عناصر و مفاهیم تأثیرگذار در متن (اطلاعاتی- بیانی و ترغیبی) می­پردازد. در این میان نهج‌البلاغه یکی از نمودهای آشکاری است که هر یک از سبک‌های مختلف بیانی از مثل‌ها، کنایه‌ها، مجازها و استعاره‌های مفهومی را شامل می‌شود. بیشتر این سبک‌ها و عناصر به جهت تقارن و نزدیکی به نظریه هدفمندی نقش‌گرایی ورمیرقابل بررسی هستند. لذا بررسی هریک از این عناصر در ترجمه بهرامپور از نهج‌البلاغه (1396) قابل‌بحث است. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی درصدد تطبیق ترجمه بهرامپور از نهج‌البلاغه (1396) با رویکرد کنش­محور مزبور است. نتیجه پژوهش نشان می‌دهد که بهرامپور در ترجمه حاضر سعی کرده علاوه بر صراحت گویی، مفاهیم و نمودهای خاص متن را بنابر هدفِ متن مقصد بازتاب نماید.

حساسیت متن قرآن اقتضا می‌کند که ترجمه‌های آن مورد ارزیابی دقیق قرار بگیرند. ارزیابی دقیق نیاز به مبنا و الگویی علمی دارد. در سال‌های اخیر الگوهای ارزیابی ترجمه در نقد ترجمه قرآن به کار گرفته شده‌اند، اما این الگوها برای نقد ترجمه یک متن مقدس طراحی نشده‌اند. با توجه به ویژگی‌های خاص قرآن، نقد ترجمه آن نیاز به الگویی مجزا و بومی دارد. به منظور طراحی چنین الگویی لازم است ابتدا کارآمدی الگوهای ارائه شده در مطالعات ترجمه مورد نقد و بررسی قرار بگیرد. بدین منظور الگوی گارسس با رویکرد مقصدگرا در مقاله حاضر مطالعه شده، کارآمدی آن در ارزیابی ترجمه قرآن بررسی می‌شود. برای این بررسی ترجمه مقصدگرای مکارم شیرازی به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده، مؤلفه‌های کارآمد و ناکارآمد الگوی گارسس و امتیازات و کاستی‌های آن بر اساس ارزیابی این ترجمه و نیز بر اساس ویژگی‌های خاص قرآن بررسی می‌شود. این مطالعه نشان می‌دهد که در ارزیابی ترجمه قرآن مؤلفه‌های تعریف، بسط نحوی، تغییر نحو، تغییر دیدگاه یا بیان، بسط معنایی، بسط خلاقه، بیان نامناسب در متن مقصد، بسط ساده و تغییر در کارکرد صنایع بلاغی دارای بیشترین کارآمدی و مؤلفه‌های حذف منظور متن اصلی، حذف حواشی، تعدیل اصطلاحات محاوره‌ای، ناکارآمد و سایر مؤلفه‌ها کم‌کاربرد هستند. از امتیازات الگوی گارسس می‌توان به چندسطحی بودن و جزئی بودن مؤلفه‌های آن اشاره کرد. کاستی‌های این الگو تقسیم کلی مؤلفه‌ها به مثبت و منفی بدون در نظر گرفتن ضرورت آنها، تداخل برخی مؤلفه‌ها و فقدان مؤلفه‌هایی برای بررسی انسجام در سطح گفتمانی است.