جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عبارت های قابل توجهی از عالمان مسلمان حاکی است که از نگاه ایشان ، دلالت ظواهر قرآن بر مفادشان ، ظنی است. پاره ای از این عبارت ها ، مطلق است ولی بخشی از آن ها ، به مبحث عام و خاص و مسئلۀ تخصیص قرآن با خبر واحد اختصاص دارد. دربارۀ این سخن مشهور ، بحث منقحی به عمل نیامده و دلیل روشنی بر آن ارائه نشده ولی می توان از خلال مباحث ایشان ، به دلایل احتمالی آن پی برد. البته این دلایل ، قابل دفاع به نظر نمی رسند، چرا که بیشتر آن ها، حاصل بی توجهی به نقش و عملکرد لفظ در مقام محاوره و تقنین است. زیرا آن چه از لفظ در این دو مقام انتظار می رود، صرفاً افادۀ مراد استعمالی است و نه مراد جدی و بی تردید ظواهر قرآن، در این حد از افاده، مفید قطع هستند. پاره ای دیگر از این دلایل، سخنان مخدوش و قابل نقدی است که به اخباری ها نسبت داده شده. بلکه باید گفت شواهدی در دست است که نشان می دهد ، ظواهر قرآن ، از دلالت هایی قطعی و علم آور برخوردارند. آیاتی که مردم را به تحدّی با قرآن فرا می خوانند، آیات دعوت کننده به تدبر در قرآن و مفاد حدیث ثقلین، از مهم ترین این شواهد است.

نظریه هرم نیازهای انسانی مازلو یکی از نظریات مشهور در حوزه روان ‌شناسی انسان‌ گرا محسوب می‌شود. مازلو در این نظریه، نظامی سلسله ‌مراتبی از نیازهای انسانی را معرفی نمود که تبیین‌ کننده معیارها و ملاک‌های انسان در انگیزه‌یابی برای کنش‌ورزی بر اساس نیازهای درونی او بود. این نظریه به همراه اضافات و نسخه‌های جایگزین آن، در تحقیقات مختلفی توسط اندیشمندان اسلامی به بوته نقد و تطبیق با آموزه‌های قرآنی گذاشته شده است. مهم‌ترین اشکال این پژوهش‌های تطبیقی، فقدان ملاک و معیار مشخص برای گزینش و تطبیق آیات با مفاد نظریه مازلو است. دراین تحقیق، آیاتی که در آن جزاهای اخروی (بهشتی و جهنمی) توصیف شده‌اند، با توجه به بعد انگیزشی آنها، به عنوان جامعه آماری تحقیق انتخاب و ارتباط بین هر یک از جزاها با نیازهای انسانی با روش تحلیل محتوا مشخص شده است. سپس بر اساس تعداد و گستره یادکرد هر یک از جزاها و میزان تأمین یا تهدید هر یک از نیازها، نظامی سلسله‌مراتبی از نیازهای انسانی معرفی شده است. عنایت جدی به تفاوت نیازهای تأمین‌شده در جزاهای بهشتی با نیازهای تهدیدشده در جزاهای جهنمی و در پی آن، جداسازی و تفکیک سلسله مراتب نیازها در سیر صعودی و سیر نزولی، مهم‌ترین دستاورد این تحقیق محسوب می‌شود.

پاراگراف به عنوان بزرگترین واحد یک زبان، دارای یک هویّت درونی در کنار شکلی ظاهری است. این هویّت درونی که ناشی از وحدت موضوعی و فکری جمله‌های درون یک پاراگراف است، بنا بر برخی از پژوهش‌ها، در متون قدیمی فارسی زبان که شکل ظاهری پاراگراف را نیز نداشته‌اند، وجود داشته و چه بسا در متن قرآن کریم نیز وجود داشته باشد. تقسیم متن قرآن کریم به «رکوعات» از دیر زمان نشانه‌ی وجود همین هویّت در قرآن است. شکل ظاهری پاراگراف این هویت را آشکارتر کرده و سبب می‌شود تا مخاطب، متن را آسان‌تر و بهتر فهم کند. این کارکرد در مورد قرآن کریم همچنین سبب می‌شود تا قاریان حرفه‌ای قرآن، حد و مرز ارتباط‌های معنایی را به آسانی در مقابل خود دیده و این کار تمهیدی برای تلاوت متنوّع‌تر آیات آن توسط این قاریان است. با این وجود، متن قرآن کریم تا کنون شکل ظاهری پاراگراف را به خود ندیده و این امر ناشی از عدم پژوهشی در این زمینه است. این مقاله به عنوان اوّلین پژوهش در این زمینه، ضمن اعتراف به وجود زیبایی بصری پاراگراف و تبیین آن، به روش توصیفی ـ تحلیلی برخی از عناصر زیباشناختی سبکی و ادبی قرآن کریم همچون التفات، ایجاز و حذف، تقابل و تکرار، سجع و وزن، و تمثیل و تشبیه را در راستای شناخت بهتر پاراگراف‌های قرآنی تبیین کرده و راه را برای پاراگراف‌بندی متن قرآن کریم یا پژوهش‌های بیشتر در این زمینه هموارتر می‌کند.

کتاب مصباح‌الشریعه و مفتاح‌الحقیقه اول‌بار توسط سید بن طاووس در قرن هفتم معرفی‌شده است. نویسنده این کتاب و دوره زیست او هیچ‌گاه مشخص نبوده و به جهت آنکه تمام ابواب آن با قال الصادق (ع) آغاز می‌شود، در شمار آثار منسوب به امام صادق (ع) به‌حساب می‌آید. درستی یا نادرستی این انتساب همیشه موردبحث بوده و در مورد نویسنده کتاب نیز اقوال مختلفی بیان‌شده است. بررسی‌های مبتنی بر تحلیل محتوای کمی و کیفی کتاب نشان می‌دهد اکثر آنچه در این کتاب به‌عنوان حدیث یا نقل از غیر معصوم آمده دارای اصلی در کتاب‌های دیگر نیست و مصباح در نقل آن‌ها متفرد است. علاوه بر آن بسیاری ازآنچه که در مصباح آمده و در کتاب‌های دیگر نیز ذکرشده، دارای اختلاف در انتساب است. چرایی به وجود آمدن چنین پدیده‌ای تاکنون بسیار کم مورد تحلیل قرارگرفته است. پژوهش حاضر با روش اسنادی و تحلیل محتوای کمی و کیفی با دامنه منابع حدیثی، تاریخی،تفسیری و عرفانی شیعه و سنی، درصدد اثبات این فرضیه است که احتمال آنکه تمامی ابواب مصباح‌الشریعه توسط یک صوفی نگاشته شده یا املا شده باشد و سپس همه آن‌ها با قید «قال الصادق» به امام ششم منتسب شده باشد به‌هیچ‌روی منتفی نیست اتفاقی که در مورد آثاری همچون حقایق التفسیر سلمی واقع‌شده است.

از جمله مهم‌ترین راه‌هایی که امروزه در علم معناشناسی مورد توجه ادب‌پژوهان واقع شده، شناخت معنای واژگان از منظر هم‌نشینی است؛ زیرا با بررسی واژگان در سیاق آیات می‌توان به معنای دقیقی از واژه دست یافت. واژۀ «عذاب» دلالت بر عقوبتی می‌کند که نتیجه طبیعی عمل فرد است ولی اشاره‌ای به شدت عقوبت ندارد؛ امّا هم‌نشینی آن با اوصافی مانند: ألیم، شدید، مهین، نکر و غیره حالت و شدت آن را بیان می‌کند. هدف از پژوهش حاضر بررسی واژۀ «عذاب» با روش توصیفی- تحلیلی از طریق ارتباط هم‌نشینی است، تا تأثیر این اوصاف بر واژۀ عذاب و حد و مرز این واژه همراه اوصاف گوناگون مشخص شود و در پی آن هستیم به این سؤال پاسخ دهیم که آیا عذاب‌های مختلف مانند عذاب ألیم، نکر، صعد و غیره با همدیگر تفاوت دارند؟ بررسی واژۀ «عذاب» در کنار این اوصاف نشان می‌دهد که قرآن کریم برای بیان عذاب افراد اوصاف متعددی را بکار می‌برد به عنوان مثال عذاب ألیم نشان دهندۀ دردی است که به آخرین حد خود رسیده و بیشتر آیات آن مربوط به کافران است، عذاب شدید نشان دهندۀ عذابی سخت و محکم مانند زلزله‌ای که سخت است، عذاب مهین، عذابی خوار‌کننده و مخصوص گناهی است که رنگ استهزاء دارد و عذاب نُکر عذابی ناشناخته است؛ امّا در بین این اوصاف، «ألیم» پر‌بسامد‌ترین وصف عذاب در قرآن کریم و غالباً به ‌عنوان صفت عذاب آخرت آمده و اشاره به این دارد که این عذاب دردناک‌تر و کیفر کافران دائمى است.

بخش مهمی از ابعاد رسالت انبیاء در برخورد با مخاطب مخالف و تلاش در جهت اقناع و آگاهی بخشی به آنان در قالب شیوه‌های رفتاری و گفتاری در قرآن بازتاب وسیعی یافته است. حضرت ابراهیم از جمله پیامبران الهی بود که با شیوه استدلالی، کنش‌های گفتاری متنوعی برای اشاعه گفتمان توحیدی ـ که به لحاظ صورت و محتوا متفاوت از گفتمان دینی موجود( پرستش عناصر طبیعی و بت پرستی) در منطقه بین النهرین بود ـ و بستر سازی مناسب برای جلب مخاطب مخالف به کار برد. این مقاله با بهره گیری از طبقه بندی کنش‌های گفتاری سرل( اظهاری، ترغیبی، عاطفی، تعهدی و اعلامی) به نوع شناسی کنش‌های گفتاری حضرت ابراهیم در برخورد با مخالفان بر اساس پاره‌گفتارهای موجود در آیات قرآن پرداخته است. یافته پژوهش نشان می‌دهد کنش گفتاری اظهاری که در جهت معرفی و شرح گفتمان توحیدی با هدف اشاعه و تثبیت معنایی آن صورت گرفته بود، از بیشترین و کنش گفتاری اعلامی از کمترین بسامد برخوردار بوده است. به نظر می‌رسد مهمترین عامل موثر بر اغلبیت کنش گفتاری اظهاری، غلبه و هژمونیک شدن گفتمان تعدد خدایان در جامعه بوده که حضرت ابراهیم سعی داشت با استفاده از آن زمینه مناسب جهت برجسته سازی گفتمان توحید و به حاشیه راندن گفتمان غالب انجام دهد.

سنت الهی کیفر یکی از مهم ترین، سنت‌های الهی است که بر تعاقب عمل و جزا تأکید می کند و اصلی ترین محرک انسان برای پایبندی به قوانین شریعت است. این سنت بارها در قرآن کریم بازگو شده است؛ اما تنها نص مشترک در زمینه جاری شدن این سنت در میان بنی اسرائیل ، ماجرای سرپیچی آنان از فرمان جهاد برای ورود به سرزمین مقدس بوده، که در قرآن کریم (سوره مائده/20-26) و تورات ( سفر اعداد/ فصل13-14) شرح آن آمده است. تحلیل این سنت با روش تحلیل انتقادی گفتمان نشان دهنده کاربست یک عنصر از گفتمان یهودی و مفصل بندی جدید آن به عنوان دال کانونی در شکل دهی هویت دینی-اسلامی است. بازخوانی سنت الهی کیفر با تکیه بر آیات سوره مائده از طریق تحلیل متن ، کردار گفتمانی و کردار اجتماعی نشان می‌دهد که چگونه یک متن مقدس می تواند در بازتعریف مفاهیم دینی ، ساماندهی هویت سیاسی و اجتماعی مسلمانان ، غیریت سازی و هویت بخشی به گروه های خاص اسلامی نقش ایفا کند.