جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله ناظر بر کتاب «فى مصادر التراث السیاسى الاسلامى» اثر نصر محمد عارف است، به عبارت دیگر نقدى است بر «نقد روش شناختى مطالعات سیاسى معاصر» (بخش اول کتاب) و تکمله‌اى است بر کتابشناسى میراث سیاسى در اسلام (بخش دوم کتاب). امید است که تمامى سه هزار فیشى که در این موضوع جمع آورى شده است در قالب کتابى عرضه گردد تا در حد امکان انتظارات را بر آورده گرداند.

هژمونى آموزه‌هاى علمى سیاسى مدرنیستى وفرامدرنیستى غربى پارادایم غالب علمى وآموزشى سیاسى دانشگاه‌ها وحتى تدریجاً مراکز علمى، آموزشى وپژوهشى حوزوى را در مى‌نوردد. بحرانى بودن وبحران زایى دانش سیاسى جدید، از سویى، پیشینه وپشتوانه مدنى ایرانى واسلامى، از سوى دیگر ونیز هوشمندى، نوگرایى وباورمندى نیروها ونهادهاى ایران اسلامى، تجدید یا تأسیس دانش سیاسى را ایجاب مى‌کنند. اصلاح ساختار سیاسى وعلمى کشور همراه با ترسیم واجراى طرح وبرنامه راهبردى، زایش یا بازسازى این چنین دانش سیاسى متعادل، متعال وکارآمدى را فراهم مى‌سازد. مقاله حاضر گذرى به این فرایند دارد؛ فرایند گذار دانش سیاسى طبیعى ماکیاولیستى ـ هابزى به دانش طبیعى سیاسى ونمودشناسانه پوزیتیویستى، واین دانش به دانش یا آموزه‌هاى علمى سیاسى فرامدرنیستى، وآن به علم سیاسى اسلامى وایرانى یا علم سیاسى انسانى، متعادل ومتعالى. دانش سیاسى اسلامى وایرانى متشکل است از فلسفه سیاسى عقلانى واستدلالى، فلسفه سیاسى وحیانى وتفهمى ودانش سیاسى تجربى وعرفى اعم از انسان‌شناسى سیاسى، جامعه‌شناسى سیاسى، اقتصاد سیاسى ومدیریت سیاسى.

یافته این نوشتار آن است که براى فهم اندیشه امام خمینى باید به دنبال شناخت سرمشق‌هاى امام یا به تعبیر دیگر شخصیت‌هایى بود که امام آمال خود را در اندیشه و رفتار آنان متجلى مى‌دید. یکى از بارزترین این شخصیت‌ها، آیة الله مدرس است که به موارد قابل مقایسه زیادى در این دو شخصیت مى‌توان رسید. با توجه به تقدم زمانى مدرس مى‌توان شواهدى دال بر تأثیرپذیرى امام از ایشان دست یافت. به نظر مى‌رسد یافته این مقاله براى درک عمیق‌تر اندیشه و رفتار امام خمینى مناسب باشد.

آیا در اسلام آزادى بیان وجود دارد؟ آیا در اسلام حقوق و آزادى‌هاى مدنى شهروندان به رسمیت شناخته شده است؟ آیا در اسلام قاضى مى‌تواند براى هر جرمى به دلخواه خود هر مجازاتى را تعیین کند؟ آیا نظام حکومتى اسلام در برابر مردم مسؤول و پاسخ‌گو است؟ آیا در اسلام مردم در انتخاب فرمان‌روایان نقشى دارند؟ آیا در اسلام مردم باید بى‌چون و چرا از ولىّ امر یا متصدى حکومت و فرمان‌روا اطاعت کنند؟ آیا در اسلام افراد مى‌توانند نظر و عقیده شخصى یا رأى خود را درباره امور بیان کنند؟ دکتر محمد هاشم کمالى، فقیه و استاد دانشگاه بین‌المللى اسلامى مالزى و از پیروان مذهب اهل سنت و از معتقدان به حکومت شریعت، مى‌کوشد بر اساس متون و منابع شرعى به پرسش‌هاى مذکور پاسخ گوید. مباحث وى که با عنوان آزادى بیان در اسلام انتشار یافته، شامل پنج مقاله که در دهه‌هاى 1980 و 1990 در مجلات تخصصى بین‌المللى به چاپ رسیده است. امتیاز این مقالات ـ به نظر مترجم و گزینش‌گر این مجموعه ـ در این است که نویسنده بى‌آن‌که ادعاى روشنفکرى داشته باشد و بخواهد اندیشه‌هاى تازه را به گذشتگان نسبت دهد یا اندیشه‌هاى جدید را با اسلام درآمیزد، صرفآ با تکیه بر منابع دینى و فقهى، به تبیین پاره‌اى پرسش‌ها پرداخته است که از مهم‌ترین مسائل جوامع اسلامى از نوگراترین تا سنتى‌ترین و سنت‌گراترین شکل آن است.

با توجه به تحولات معاصر، پرداختن به اندیشه انقلابى اسلامى مشکلات گذشته را ندارد. برخى از پژوهشگران اعتقاد دارند که اندیشه انقلابى از برخى بحران‌هاى درونى رنج مى‌برد که از جمله آنها مى‌توان به رکود و عدم پویایى در مبانى فکرى اشاره کرد. روند تحولات جنبش اسلامى نشان مى‌دهد که نوسازى اندیشه انقلابى یک نیاز اساسى است. حسن الترابى، راشد الغنوشى و سید محمدحسین فضل الله از زمره طراحان ایده نوسازى اندیشه انقلابى اسلامى هستند. اکنون بیش از هر زمان دیگرى جنبش اسلامى پذیراى متغیرهاست و رشد خودانتقادى، مردم‌گرایى و علنى شدن جنبش اسلامى، نشان دهنده تحولات مثبت قابل توجهى در خط سیر اندیشه انقلابى اسلامى مى‌باشد. زکى میلاد در فصل سوم کتاب تحولات و خط سیر اندیشه اسلامى معاصر به بررسى تحولات اندیشه انقلابى اسلامى پرداخته و مهم‌ترین چالش‌هاى آن را برشمرده است.

دولت موقت متشکل از نیروهاى ملى (جبهه ملى) وملى ـ مذهبى (نهضت آزادى) بود. به نظر مى‌رسد رفتارهاى سیاسى این دولت از پیشینه‌ها وگرایش‌هاى فکرى ومحفلى آنها نشأت مى‌گرفت. براى تبیین مسأله در این مقاله، ویژگى‌هاى فکرى وعقیقى این دو محفل ومواضع سیاسى آنها در قالب دولت موقت ونیز مقایسه ویژگى‌ها ورفتارهاى سیاسى آنها ارائه شده است.

در حوزه مباحث سیاسى، اجتماعى کشور در دهه اخیر، کمتر کسى است که از رهگذر مطالعه در آثار سیاسى، نامى از دیدگاه «زوال اندیشه سیاسى» نشنیده باشد. خصوصاً آن که این دیدگاه، همچنان در حال ادامهِ ـ ولو به صورت فربه شدن همان پیکره نخستین ـ از جانب صاحب این نظر مى‌باشد. این دیدگاه که در سال 1373 ودر قالب کتاب زوال اندیشه سیاسى در ایران انتشار یافت، جسته وگریخته ومستقیم وغیر مستقیم مورد بررسى ونقد قرار گرفت. برخى با حمله به مدعیات مطرح شده، بر نویسنده آن تاختند وبعض دیگر با «کشف» سازمان این سخن ومبانى این نگاه، آن را ایرانى شده دیدگاه‌هاى غریبان در باب زوال وانحطاط وگرته‌بردارى ناتمام از سخنان آنان دانسته وآن را حرف جدیدى ندانسته‌اند. پاره‌اى از ناقدین نیز ضمن نقدِ پیش‌فرض‌هاى نویسنده زوال اندیشه سیاسى با تأکید بر مفروضات وارداتى غربى آن، ضمن استقبال از این بحث، خواهان پرشتاب‌تر شدن سیر بحث زوال شدند.

در این مقاله بحران تولید دانش سیاسى در ایران و ابعاد نظرى، تاریخى و سیاسى آن مورد بررسى و تبیین قرار گرفته است. بخشى از این بحران داراى ریشه‌هاى نظرى و روش شناختى است، ولى بخش مهم دیگر آن ریشه در ساختارهاى سیاسى و اجتماعى جامعه ایران دارد که به علم و پژوهش بى توجه است. در این میان، سهم علوم سیاسى در بى‌توجهى ساختارهاى سیاسى نسبت به آن بیش از سایر رشته هاست و آن به دلیل .موضوعات مورد بحث در علم سیاست است. با وجود ضرورت اساسى این رشته در حل معضلات سیاسى - اجتماعى کشور، ناکار آمدى درونى و سطح پایین آموزش و پژوهش نیز عامل اساسى دیگرى در بلااستفاده ماندن این رشته گردیده است. بر این اساس مى‌توان گفت که وضعیت علم سیاست در ایران وضعیت بحرانى است

ظهور پست مدرنیسم نشانه بحران مدرنیسم است، که بحران معنا نام دارد. هر چند که امروزه مدرنیسم در مواجهه با این بحران، خود را از یک دکترین حقیقت یاب مبتنى بر این همانى عقل و دانش، به یک ضد دکترین مدعىِ نسخِ خودانگاره حقیقت در حوزه فلسفه و علم تبدیل مى‌کند، امّا این مدرنیسم متنبّه نیز نمى‌تواند طرف گفت‌وگوى اسلام قرار گیرد. از نظر نویسنده، بحران معنا همچنان در مدرنیسم وجود دارد و این بحران، انسان را به بى‌معنایى مى‌کشاند. علاوه براین هر نوع گفت‌وگویى بین اسلام و پست مدرنیسم نیز تناقض گونه است، چرا که گفت‌وگویى خواهد بود بین یک دکترین استعلایى و حقیقت و یک ضد دکترینى که حقیقت جهان شمول و امر استعلایى را انکار مى‌کند. براین اساس اندیشه اسلامى هم باید سقوط عقل روشنگرى را مورد توجه قرار دهد و هم بدون افتادن در ورطه پست مدرنیسم، دیدگاهى آشتى جویانه از انسان ارائه کند تا از این طریق تعهد خود را در قبال وحدت اخلاقى نوع بشر تجدید نماید.

نوشتار حاضر قصد دارد با پاسخ به این پرسش که «چرا حکومت قاجار فرو پاشید و پهلوى اول به قدرت رسید؟» راهى به قانونمندى تاریخى در جریان انتقال قدرت بگشاید. مؤلف در پاسخ به پرسش یاد شده فرضیه‌هاى ذیل را مورد بررسى قرار مى‌دهد: 1. فشار مجموعه‌اى از عوامل درونى و بیرونى، حکومت قاجار را در حفظ قدرت مستأصل ساخت؛ 2. همزمانى رخدادهاى داخلى و خارجى در دست‌یابى رضاخان به قدرت مؤثر واقع شد؛ 3. انگلیسى‌ها از مؤثرترین عوامل خارجى در سقوط قاجاریه و ظهور پهلوى بودند؛ 4.مؤلفه‌هاى شخصیتى رضاخان در رسیدن او به قدرت تأثیر به سزایى داشت.