جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطالعه متون کلاسیک و جدید صاحب نظران علوم انسانى و سیاسى نشان مى‌دهد که بحث از انسان در کانون توجه آنها بوده است و اگر قلمرو سیاست و روابط بین‌الملل را تحت تأثیر انسان یا انسان‌ها در قالب دولت‌ها بدانیم نوع نگرش به ماهیت انسان باعث شکل‌گیرى دیدگاه‌هاى متفاوتى به پدیده‌ها و مسائل بین‌المللى مى‌گردد. بررسى ضمیر انسان در سه حالت لوح پاک، شرور یا تلفیقى از آنها به همراه تبیین رهیافت اسلامى در این مقاله آمده است

هر منظومه فکرى، ناچار از جهان بینى و انسان‌شناسى است که بر اساس آن احکام خود را در مورد جامعه و سیاست بیان مى‌کند؛ از این رو شناخت اندیشه سیاسى مسلمانان نیز منوط به فهم مبانى کیهان شناختى و انسان بینى آنان است. در این مقاله سعى شده برمحور انسان‌شناسى، پرتویى بر ساختمان اندیشه سیاسى قدیم مسلمانان افکنده شود. شناخت طبع انسان از لحاظ این که سمت و سوى آن به سوى خوبى‌ها یابدى‌هاست، اولین و در عین حال مهم‌ترین گام در این راه است. تبیین سلسله مراتب انسان‌ها در جامعه و تأکید بر طبع مدنى آنها، گام‌هاى بعدى است، و در نهایت بررسى کفایت یا عدم کفایت عقل براى کشف قوانین زندگى بشر در گفتمان سنتى، ما را به شناخت «انسانِ» مورد نظر فلاسفه سیاسى قدیم رهنمون مى‌شود.

فیلسوفان مشایى با طبقه بندى علوم به دانش‌هاى حِکَمى و غیرحِکَمى، بخشى از دانش سیاسى را در زمره دانش‌هاى حِکَمى تحت عنوان «سیاست مدن» قرار داده‌اند و بخش دیگر آن را که ذیل دانش فقه قرار مى‌گرفت با نام «سیاسیات» جزو دانش‌هاى غیرحِکَمى جاى دادند. هر چند هر دو دسته دانش‌هاى فوق براى «رئیس اول» و «رؤساى افاضل» بیانگر یک حقیقت به دو شکل متفاوت بود ولى «رؤساى سنت» حقایق سیاسى را نه براساس قواعد عقل که به وسیله قواعد زبان‌شناسى به دست مى‌آوردند؛ از این رو فرآیند سیاسى در مدینه‌هاى رئیس اول و رؤساى افاضل با آنچه در مدینه‌هاى سنت جارى بود تفاوت مى‌یافت، هر چند همه این مدینه‌ها فاضله تلقى مى‌شدند. فیلسوفان مشایى با تأسیس اصل «سعادت» زندگى سیاسى را بر اساس آن و نه «اصالت فرد» یا «اصالت جمع» یا «اصالت گروه» تحلیل مى‌کردند. طبقه بندى جوامع به فاضله و غیرفاضله و دسته بندى‌هاى درونى هر یک از آنها بر همین اساس انجام مى‌گرفت. «اصالت سعادت» براى آنها زوج مفهومى «سعادت حقیقى» و «سعادت پندارى» را فراهم مى‌آورد. این اصل همچنین در کاربردى تجویزى، آرمانشهر حیات سیاسى را ترسیم مى‌کرد.

نوشتار حاضر ضمن معرفى خطوط اصلى اندیشه لیبرالیسم، وجوه چالش آن را با تفکر اسلامى باز مى‌شناسد. مقاله به دو بخش اصلى تقسیم مى‌شود: بخش نخست، به بررسى موضع اندیشه لیبرالى در مقولات مهمى نظیر عدالت، آزادى و حدود اختیارات دولت و نیز چرخش‌هاى نوین در حوزه لیبرالیسم و بخش دوم، به بررسى وجوه ناسازگارى این مواضع با اندیشه اسلامى اختصاص یافته است.

تمایز پوزیتیویستى علم و فلسفه: تمایز فلسفه سیاسى و علم سیاست، بر اساس تعریف آگوست کنت از معرفت علمى که آن را معرفتى اثباتى و آزمون‌پذیر مى‌داند، تمایزى روش شناختى است. تعریفى پوزیتیویستى و اثباتى از علم خصوصآ نسبت به موضوعات اجتماعى و سیاسى، پدیده‌اى نوظهور است که در مقطعى خاصى از دوران مدرن یعنى قرن نوزدهم بروز مى‌یابد و پس از گذشت یک سده نیز گرفتار تزلزل و تردید مى‌شود.کنت براساس تعریفى که از علم ارائه مى‌دهد، تفاوت علم و فلسفه را مربوط به موضوعات آنان نمى‌داند، بلکه تفاوتى روشى قلمداد مى‌کند. از نظر او، علم و فلسفه به حسب موضوع، مى‌توانند قلمرو مشترکى داشته باشند؛ یعنى همه موضوعاتى که با روش علمى مورد تفحص قرار مى‌گیرند، با روش فلسفى نیز قابل بحث و گفت‌وگو هستند. از نظر او علم و فلسفه علاوه بر تفاوت در روش، به لحاظ تاریخى نیز در تقابل با یکدیگر هستند؛ به این معنا که فلسفه به لحاظ زمانى مقدم بر علم است. ترتیب زمانى فلسفه و علم نسبت به موضوعات مختلفى که محل بحث آنهاست موجب مى‌شود تا امورى که با روش علمى شناخته مى‌شوند، قبل از آن در محدوده موضوعات و مسائل فلسفى قرار گرفته باشند؛ البته این قاعده درباره موضوعات سیاسى نیز جارى خواهد بود؛ بنابراین آنچه اینک در حوزه علم سیاست قرار مى‌گیرد، بیش از آن که به صورت علمى شناخته شود، محل بحث فیلسوفان سیاسى بوده است.

گرچه آزادى مطلوب همه آدمیان است و همه به نوعى علاقه دارند در زندگى فردى و جمعى خویش از آن بهره‌مند باشند، اما با همه مباحث انجام گرفته درباره آزادى، هنوز این مفهوم بار معنایى مبهمى دارد؛ به دیگر سخن، جامعه ما در طول یکصد سال اخیر نتوانسته است تکلیف خود را با مفاهیمى از قبیل آزادى روشن سازد. در واقع ابهام در مفاهیم و برداشت‌هاى خاصى که از آنها شده، در جامعه سر در گمى‌اى را به وجود آورده و مبناى رفتارها در جامعه مشخص نشده است. به طور قطع مى‌توان گفت منازعات حاضر در جامعه ما بر سر آزادى، ریشه در گذشته ما، و به ویژه در یکصد سال اخیر، دارد و هنوز درک روشنى از آزادى در میان نخبگان ما وجود ندارد. این وضعیت درباره آزادى سیاسى که «مادر آزادى‌ها» است روشن‌تر و برجسته‌تر است.

فی مصادر التراث السیاسى الاسلامى اثر نصر محمد عارف یکى از مطالعات ارزشمندى است که در حوزه میراث سیاسى اسلام تألیف شده است. ایشان در بخش اول کتاب، به نقد روش شناختى مطالعات سیاسى معاصر و در بخش دوم آن به کتاب‌شناسى میراث سیاسى در اسلام پرداخته است. در شماره‌هاى پیشین، میراث سیاسى در هفت سده نخستین هجرى معرفى گردید. آنچه اکنون پیش روى شماست، ادامه همین کتاب‌شناسى در سده‌هاى هشتم و نهم هجرى است که طى آن 49 مؤلف و 61 اثر معرفى شده‌اند. این اثر را «المعهد العالمى للفکر الاسلامى» در 1994 منتشر کرده و جایزه کتاب سال مصر را کسب کرده است.

نوشتار حاضر قسمت دوم مصاحبه با استاد مصطفى ملکیان در باب روش‌شناسى در علوم سیاسى است که توسط دکتر سیدصادق حقیقت انجام و ویرایش شده است. این بخش ابتدا به مسائل روش‌شناسى در علوم سیاسى، و سپس به مسائلى در خصوص فلسفه سیاسى مى‌پردازد.

میرداماد از فیلسوفان و متکلمان بنام شیعه در عصر صفوى است. آثار او را مى‌توان تبیین گر بسیارى از مقوله‌هاى بنیادین کلام شیعى تلقى کرد. در مقاله حاضر براى تبیین اندیشه‌هاى کلامى شیعه از دریچه آثار میرداماد، به بررسى موضوعاتى چون توحید، جبر و اختیار، نبوت و... مى‌پردازیم و آنها را به عنوان بنیادهاى کلام شیعى مورد امعان نظر قرار مى‌دهیم

این مقاله بر آن است تا ادله و استدلال‌هاى مطرح در اثبات حق محورى تجدد و تکلیف محورى سنت در خارج از موضع و موضوع خود را تبیین کند. در دیدگاه حق محور تجدد و تکلیف مدارى سنت این تصور خطا پیش آمده که حق و تکلیف در این مقام در حوزه حقوق به معناى مشهور و اصطلاحى آن قرار مى‌گیرد، در حالى که بحث در این مقام ماهیتى وجودشناسانه و انسان شناسانه داشته و درحوزه فلسفه و متافیزیک واقع مى‌شود. از این منظر با این که مقاله نگاهى مثبت به حق محورى تجدد و تکلیف مدارى سنت دارد، این نسبت خاص میان تجدد و سنت با حق و تکلیف را نه شأنى براى تجدد و نه منقصتى براى سنت مى‌داند.