جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیست و پنجم مهرماه سال جارى میزگردى با حضور اساتید علوم‏سیاسى و روابط بین‏الملل آقایان دکتر ابراهیم متقى،[1] دکتر محمد ستوده[2] و سیدعبدالقیوم سجادى[3] درباره «اهداف و منافع آمریکا از لشکرکشى به منطقه، آثار و پیامدهاى حمله نظامى آمریکا و نیز آینده افغانستان و حکومت جایگزین طالبان» در جمع اساتید و دانشجویان در دانشگاه باقرالعلوم(ع) برگزار شد که خلاصه آن در ذیل ارائه شده است. [1] استادیار علوم سیاسى دانشگاه تهران. [2] استادیار علوم سیاسى دانشگاه باقرالعلومع. [3] دانش آموخته حوزه علمیه قم، دانشجوى دکترى روابط بین الملل دانشگاه شهید بهشتى و عضو هیأت علمى دانشگاه باقرالعلومع.

تفاسیر قرآن کریم از منابع مهم امّا غیرمستقیم اندیشه سیاسى در گذشته و حال به شمار مى‏رود. بسیارى از اندیشمندان به علل متفاوت ترجیح داده‏اند اندیشه سیاسى خود را در خلال تفسیرى که از قرآن ارائه داده‏اند، اظهار کنند؛ امّا متأسفانه همواره از این منبع غنى در تفسیر اندیشه سیاسى مسلمانان غفلت شده است؛ همان طور که از سایر منابع غیرمستقیم اندیشه سیاسى نیز تا کنون غفلت شده است به ویژه منابعى مانند: 1. شروح احادیث؛ 2. کتاب‏هاى اصول فقه به خصوص مباحث حُسن و قبح، استحسان، مصالح مرسله، سدّ ذرایع و...؛ 3. دائرة المعارف‏ها، کتب مربوط به ملل و نحل، فرهنگ‏هاى لغت و معاجم؛ 4. کتب تاریخى به ویژه تاریخ سیاسى. البته از ابواب سیاسى کتب فقهى و کلامى استفاده‏هایى، هر چند اندک، شده است. ناشناخته بودن، خطى بودن، کمیاب بودن و در خصوص عده‏اى جهل مرکّب، دلایلى است که سبب غفلت و عدم استفاده از این منابع شده است. با وجود اینها اظهار نظرهاى قاطع و نظریه‏پردازى‏هایى همچون «افول اندیشه سیاسى» و «در کام اقتدار بودن دین و دانش» همواره با جسارت تمام صورت گرفته است و تکرار مى‏شود. به هر حال هدف این مقاله صرفا نشان دادن این نکته است که اندیشه سیاسى مسلمانان منحصر به کتب کلاسیک و متعارف فارابى، غزالى، نظام الملک، محقق سبزوارى و مانند اینها نیست، حتّى کتاب‏هاى تفسیرى که در بادى نظر اثرى از اندیشه سیاسى در آنها دیده نمى‏شود، حاوى مباحث اساسى در اندیشه سیاسى است و چه بسا به قول اشتراوس اندیشه‏هاى سیاسى محورى اندیشمندان در آثارى از این دست نهفته باشد.

آنچه پیش روى شماست گزارشى از سخنرانى آیه‏اللّه‏ ابراهیم جنّاتى است

کتاب قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام یکى از آثار ارزنده‏اى است که در سالیان اخیر به حوزه مطالعات اندیشه سیاسى اسلامى کشورمان عرضه شده است. پیش از ورود به بحث، اشاره‏اى کوتاه به تحولات و دیدگاه‏هاى مطالعات سیاسى و اسلامى معاصر در جهان اسلام و عرب مى‏تواند راهنماى خوبى باشد براى شناخت موقعیتى که کتاب قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام در آن نوشته شده است. توضیح این بافت موقعیتى از آن جهت مفید خواهد بود که جایگاه کتاب حاضر را به عنوان یک عنصر، در درون کلیتى که خود بدان وابسته است، مى‏نمایاند.

بى‏شک آیه‏الله سیدعبدالحسین لارى را مى‏توان یک مجتهد داراى اندیشه سیاسى با مبانى مشخص به شمار آورد. علاوه بر متن فتواى وجوب جهاد علیه انگلستان که صبغه سیاسى مشرب فقهى او را نشان مى‏دهد، پنج متن و رساله نیز از میان آثار قلمى متعدد او به بررسى مسائل و موضوعات سیاسى از منظر فقه شیعه اختصاص دارد، که یکى از این رساله‏ها به‏نام «آیات الظالمین» مى‏باشد. رساله «آیات الظالمین» در سال 1314 قمرى در شیراز با همت آقا محمدجواد صاحب خلف حاجى محمد باقر، طاب ثراه ـ در 78 صفحه به صورت سنگى به چاپ رسیده است. شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعه (ج 1، ص 49 - 48) از این کتاب با نام «آیات النازلة فى ذمّ الظلم والجور» یاد کرده و نیز در نقباءالبشر (ج 3، ص 1049) به همین نام آن را ذکر کرده است. در «دوحه‏احمدیه» و «شجره طیبه» نیز این کتاب جزء فهرست آثار مؤلف ذکر شده است. «آیات‏الظالمین» به خط حسینعلى جهرمى‏نوشته شده است. شایان ذکر است که این کتاب ده سال پیش از انقلاب مشروطیت به طبع رسیده است.

مسأله انتظار بشر از دین، از دیر باز مورد توجه جوامع علمى بوده است. برخى، دین را امرى خودى و مشتمل بر اعمال عبادى و اخلاقى مى‏دانند؛ عده‏اى دیگر معتقدند حوزه نفوذ دین، اجتماع و سیاست را نیز شامل مى‏شود. بنابراین نسبت دنیا و دین، بنابر تعبیرى عرفانى، همان ظاهر و باطن است. مقاله حاضر، به بررسى موضوع فوق با توجه به اشعار اقبال لاهورى مى‏پردازد.

نگارنده ضمن بررسى «ماهیت جامعه» از دیدگاه جامعه شناسان و متفکران معاصر اسلامى معتقد است جامعه به لحاظ ماهوى فى الجمله اصالت دارد، یعنى گرچه متفکران اسلامى اصالت به مفهوم «دورکیمى» را قبول ندارند ولى در مورد جبرهاى اجتماعى به مفهوم «گورویچى» اتفاق نظر دارند. با فرض پذیرش اصالت، جامعه قانونمندى‏هاى ویژه‏اى خواهد داشت که منحصر به فرد و جداى از قانونمندى‏هاى افراد است. این قانونمندى‏ها از دیدگاه قرآن قابل شناخت است؛ قرآن دو روش «تطبیقى» و «تحلیلى» را براى شناخت جامعه راهنمایى مى‏کند که در واقع به شیوه جامعه شناختى مهر صحت مى‏گذارد. روش تحلیلى مبتنى بر روش تطبیقى است. با مقایسه جوامع مى‏توان عناصر سازنده و مخرب را شناخت و با مدل‏هاى به دست آمده از روش تطبیقى، مى‏توان به جامعه خاص پرداخت. سه الگوى روش تطبیقى، همزمان، در زمان و ترکیبى، نمونه‏هایى در قرآن دارند که سومى به وضوح در سوره شعرا منعکس است. سرگذشت قوم سبا نیز الگوى مناسبى از روش تحلیلى در قرآن مى‏باشد.

تعمق و ژرف‏نگرى در متون و کتب آسمانى به منظور دستیابى به قوانین زمینى از دیر باز مناقشات فکرى متعارضى را بر انگیخته است. این مناقشه در اسلام بین عقلگرایان و نقلگرایان رخ نموده است. گروهى (نقلگرایان) مدعى‏اند توجه و خطاب قرآن صرفا متوجه پیامبر صلى‏ الله ‏علیه ‏و‏آله و ائمه اطهار علیهم ‏السلام است، از این رو عقول غیرمعصوم، توان استنباط احکام از قرآن را ندارند. از سوى دیگر گروهى (عقلگرایان) معتقدند قرآن براى راهنمایى بشر نازل شده است، از این رو فقها و متخصصان قادرند احکام فردى و اجتماعى را از آن استنباط کنند.

پژوهش حاضر با تکیه بر قرآن به دنبال پاسخ به این پرسش‏ها است که آیا قرآن براى طبقات اجتماعى در جامعه مشروعیت قائل است؟ این طبقات چه ویژگى و چه تأثیرى در جامعه دارد؟ این پژوهش، ضمن تعریف از طبقات اجتماعى و ارائه دسته‏بندى‏هاى مختلف معتقد است که قرآن نه تنها در صدد آن نیست که وجود طبقات اجتماعى و برخورداران از مزایاى مادى را مشروعیت بخشد، بلکه در صدد بى‏ارزش نشان دادن تنعمات صرف مادى و بیان ثبوت ارزش براى تقرب به خدا و برخوردارى از رحمت الهى است.

در این مقاله نگرش قرآن به همگرایى و وحدت میان انسان‏ها و عوامل بر هم زننده آن مورد بررسى قرار گرفته است. از دیدگاه قرآن، انسان‏ها در آفرینش از یک گوهرند و وحدت دارند، یعنى همه از حضرت آدم به وجود آمدند، لیکن به سبب امتحان بشر و ظهور استعدادها و ظرفیت‏هاى او و نیز حسد و دنیاطلبى، فرقه‏گرایى، تفرقه افکنى‏هاى دشمنان و بدخواهان، القائات شیطانى، مسخره کردن متقابل افراد و گروه‏ها، دادن لقب‏هاى زشت به یکدیگر و سوء ظن به یکدیگر، این وحدت فرو پاشیده است. قرآن کریم براى تحقق دوباره امت واحد، این مؤلفه‏ها را پیشنهاد مى‏دهد: اخوت بین مسلمانان، مودت مسلمانان، الفت بین مسلمانان، رحمت مسلمانان در قبال همدیگر، رأفت بین مسلمانان، عفو، فضل، صفح، اصلاح، تعارف، احترام به سایر ادیان و پیامبران الهى و ردّ انحصارطلبى گروهى خاص در مورد خداوند.