جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب، مجموعه بیانات و نوشته ‏هاى امام خمینى - رضوان الله علیه - درباره وحدت اسلامى است که از کتاب‏هاى چهل حدیث، صحیفه نور، کشف الاسرار، مناسک حجّ، ولایت فقیه و وصیّت نامه سیاسى - الهى، استخراج و تنظیم شده است. اثر مذکور شامل شش فصل است: 1. ماهیّت وحدت؛ 2. ضرورت وحدت؛ 3. روش‏هاى ایجاد وحدت؛ 4. آثار و نتایج وحدت؛ 5. وجوه مختلف وحدت؛ 6. فقدان وحدت (علل و نتایج تفرقه). در فصل اول، این مسأله آشکار مى ‏گردد که وحدت چیست، بر چه پایه و مبنایى قرار دارد، و محور آن کدام است. امام خمینى به روشنى بیان مى‏دارد که یکى از مقاصد بزرگ شرایع و انبیاى عظام ـ سلام اللّه‏ علیهم ـ و عامل مهمّ «در تشکیل مدینه فاضله» و «جلوگیرى از تعدّیات ظالمانه ارباب تعدّى»، «توحید کلمه و توحید عقیده» است. امام با اشاره به تاریخ صدر اسلام و این که پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در بین مسلمانان «عقد اخوّت» برقرار کرد و آنان بر اساس آیه «إنّما المؤمنون إخوةٌ»(حجرات (49) آیه 10) با یکدیگر برادر شدند و نیز با اشاره به روایاتى مثل «تواصلوا و تبارّوا و تراحموا و کونوا إخوةً أبرارا کما أمرکم اللّه‏ عزّ و جلّ»(اصول کافى، ج2، ص 175) چنین استنباط مى‏کند: مسلمین مأمورند به دوستى و مواصلت و نیکویى به یکدیگر و مودّت و اخوّت، و معلوم است آنچه موجب ازدیاد این معانى شود، محبوب و مرغوب است و آنچه این عقد مواصلت و اخوّت را بگسلد و تفرقه در بین جمعیّت اندازد، مبغوض صاحب شرع و مخالف مقاصد بزرگ اوست.

به طور کلى در علوم اجتماعى، چهار دیدگاه کارگزار ـ محور، ساختار ـ محور، ساخت یابى و واقع گرایى انتقادى در مورد نحوه نگرش به پدیده‏ها مطرح هستند. هر یک از این دیدگاه‏ها، با توجه به برداشتى که از ماهیت پدیده‏هاى اجتماعى دارند، در تحلیل و تبیین، کانون تمرکز خود را یا رفتارهاى کارگزاران یا ویژگى‏هاى ساختارى و یا هر دو قرار مى‏دهند. مقاله حاضر سعى دارد، پایه‏هاى هستى شناختى دیدگاه‏هاى مذکور و همچنین نقاط ضعف و قوت آنها را بررسى اجمالى کند.

معلم ثالث ابوعلى مسکویه از جمله فیلسوفان قرون چهارم و پنجم است که در دستگاه سیاسى آل‏بویه همکارى داشته است. او بامشاهده جنگ داخلى و بحران سیاسى خلافت بعد از سى سال تجربه فعالیت سیاسى، صحنه سیاست را ترک و وارد عرصه اندیشه شد و براى حل بحران زمان خویش به چاره‏جویى پرداخت. جامعیت علمى مسکویه منظومه‏اى را سامان داد که هر عنصرى از آن پاسخ‏گوى بخشى از دغدغه‏هاى اوست. در این منظومه عنصر شریعت در حقیقت باز سازى نظام مطلوبى است که جامعه اسلامى از آن دور شده بود و شعاع انحراف از فضایل و ارزش‏هاى اخلاقى به حدى بود که مسکویه راه اصلاح را تنها در عنصر «تهذیب اخلاق» جست و جو مى‏کرد. استفاده از آموزه‏ها و اندرزهاى جاویدان، مسکویه را وا داشت تا «تجارب سیاسى» گذشتگان را در قالب عنصر «تاریخ» مطرح کند. و خردگرایى و بازگشت به عقلانیت ضرورتى بود که عنصر «فلسفه» را وارد منظومه فکرى مسکویه کرد. آنچه در سرتاسر این منظومه در کنار همه عناصر با کار ویژه‏هاى خود جایگاه ویژه‏اى را به خود اختصاص داده است عنصر سیاست است، از این رو مسکویه به عنوان فیلسوفى سیاسى مطرح شده است.

اندیشه سیاسى در جهان عرب متأثر از دو طرز فکر بنیادگرا و نوگراست که به ترتیب ریشه در افکار محمد بن عبدالوهاب و سید جمال الدین اسد آبادى دارد. در مقاله حاضر نمایندگان معاصر این دو رهیافت به ترتیب سید قطب و مالک بن نبى هستند که با وجود آن که هر دو سخن از اسلام و باز گشت به اسلام اصیل و راستین دارند، ولى رهیافت و جهان بینى و درون مایه‏هاى فکرى آنان متفاوت از هم است. بنیادگرایى اسلامى در اندیشه سید قطب، ضد عقل و فلسفه بوده و با مسائل جامعه و جهان، شکلى و ظاهرى برخورد مى‏کند و مدرنیته و تمدن جدید غربى را به دلیل مادى‏گرایى و عدم توجه آن به جنبه‏هاى اخلاقى و معنوى، به طور مطلق رد مى‏کند. در مقابل، نوگرایى دینى با جهت‏گیرى رادیکال و عمیق و ساختارى در اندیشه مالک بن نبى، رویکردى عقلى و عملى و انتقادى و نوآورانه دارد و مسائل جوامع مسلمان را مسائل توسعه و توسعه نیافتگى در ابعاد مختلف مى‏داند و مدرنیته و تمدن جدید غربى را به طور مقایسه‏اى با دنیاى اسلام مورد ارزیابى قرار مى‏دهد.

پس از بررسى مفاهیم و مبانى اندیشه سیاسى در آیات مکى قرآن در قسمت اول، در قسمت دوم به بررسى تجارب پیامبران از نوح تا موسى علیهم‏السلام در چارچوب این اندیشه و به عنوان نمونه‏هاى عملى آن پرداخته شده است. در این مطالعه ضمن شناخت کنش سیاسى متقابل مردم و پیامبر، روشن مى‏گردد که پیامبرانى چون نوح، هود، صالح، شعیب و لوطشیوه متفاوتى با شیوه موسى در اقامه دین داشته‏اند. از زمان موسى سیاست استخلاف (جانشینى) جایگزین سیاست استئصال (حذف و نابودى) گردید و موسى در درگیرى سیاسى خود در صدد تأمین عناصر حاکمیت، برآمد هر چند تمامى پیامبران در اقامه دین الهى با حاکمان به درگیرى سیاسى مى‏پرداختند.

از دید روزنو، با از بین رفتن انحصار نقش دولت‏ها به عنوان بازیگران بین المللى، جهان از یک سیستم مرکزى خارج و به یک سیستم چند مرکزى تبدیل گردیده که در آن صدها بازیگر مستقل و خود مختار جدید پدید آمده‏اند. در این جهان که بر اساس افزایش آگاهى و مهارت‏هاى افراد و شهروندان بنا گردیده است معیار مشروعیت و اقتدار، دیگر از ارزش‏هاى سنتى، قانونى و نهادى استخراج نمى‏شود، بلکه موفقیت و ارزیابى عملکردها سنگ بناى مشروعیت و اقتدار است و این چه در حوزه داخلى و چه در عرصه بین المللى مشهور است. رشد تکنولوژى، مبادله فراوان افکار و اندیشه‏ها و گسترش ارتباطات و نتایج گسترده‏اى که انقلاب انفورماتیک به وجود آورده، مبانى رفتار و روابط بین الملل را تغییر داده است. در این میان سازمان ملل متحد به علت از میان رفتن نقش محورى دولت‏ها و دگرگون شدن و انعطاف پذیرى اصل حاکمیت مى‏تواند نقش عمده‏تر و گسترده‏ترى را در جهان ایفا کرده و حتى به مبنا و ارائه دهنده ملاک‏هاى مشروعیت و اقتدار بدل گردد.

پس از ظهور تجدد در غرب، پیامدهایش به آن منطقه از جهان محدود نگردید، بلکه سایر جوامع از جمله ایران را نیز تحت تأثیر قرار داد. در مقابل پدیده تجدد، سه نوع عکس‏العمل پیدا شد: عده‏اى شیفته و شیداى آن شدند، گروهى دیگر آن را طرد کرده، به دیده تنفر نگریستند و دسته سومى خواستار برخورد منطقى و عاقلانه با آن شدند. با توجه به این مطالب، این مقاله در دو بخش ارائه شده است: در بخش اول، تعریف مدرنیته و دیدگاه‏هاى برخى از اندیشمندان درباره آن و نیز ابعاد تجدد و شاخص‏هاى آن مانند اومانیسم و عقل گرایى و امواج تجدد بیان شده است؛ بخش دوم، تأثیر پدیده مدرنیته در ایران در بُعد گرایش و شیفتگى را مورد توجه قرار مى‏دهد و سپس به بُعد دوم تأثیر، یعنى ایجاد تنفر و انزجار اشاره مى‏کند.

دست کم از ابتداى قرن چهارم میلادى ـ زمانى ‏که کنستانتین به ترویج مسیحیت به عنوان دین رسمى امپراتورى روم همت گمارد ـ به بعد است که درباره مناسبات «دین و دولت»، ادبیات گسترده‏اى گرد آمد. این ادبیات کمتر مورد استناد و رجوع مستقیم جامعه ‏شناسان قرار گرفته است، چرا که بخش عمده آن انحصارا به برداشتى مسیحى از «تجمعات دینى» و تعریفى غربى از «دولت» استوار است. ما در این جا در صدد تبیین این مسأله بسیار پیچیده که دولت اوّل بار کى و کجا پدید آمد نیستیم؛ اما در عین حال آگاهیم که هر گونه بحث جدى در باب «دین و دولت» باید به مشکل عمومى روش‏هایى توجه کند که بیش از این‏که در سنت‏هاى دینى ـ فرهنگى تجسم یافته باشد، از جهان بینى‏هاى متفاوت سرچشمه مى‏ گیرد؛ از این رو در این نوشته به طور مشخص به جهان‏بینى بودیسم، هندوئیسم، مسیحیت و اسلام اشاره و با هم مقایسه مى ‏شوند.

علم و اندیشه سیاسى اسلامى، با نگرش الهى و براساس بنیادهاى دینى در حالى آغاز شد که قرون متمادى از زوال اندیشه‏پردازى مى‏گذشت. سنت اگوستین، به عنوان بنیان گذار فلسفه سیاسى مسیحیت، آخرین میراث دار برجسته سنت علم و اندیشه سیاسى، نه تنها مسیحیت، بلکه روم و یونان بود، وى آخرین حلقه از حلقه‏ هاى پى در پى سیر زنجیروار علم و اندیشه از ابتدا در سایر ملل و مکاتب باستانى و قدیم قبل از اسلام محسوب مى ‏گردد. دانش سیاسى اگوستین آمیزه‏اى فلسفى - علمى آمیخته به آموزه‏هاى مسیحى است. مکتب و دانش سیاسى اسلامى که کاملاً سواى از جریانات جارى و حتى عادى اندیشگى و سیاسى شکل گرفت، به عنوان یک مکتب مستقل و وراى هر گونه آمیزه یا آموزه سیاسى رایج، اساس تشکیل امت یا جامعه سیاسى، دولت و نظام سیاسى و محور و مبناى اصول سیاست‏ها و روابط و رفتار سیاسى داخلى و خارجى مسلمانان قرار گرفت.

فهم دقیق مفهوم آزادى سیاسى و اقسام آن بدون توجه به عناصر تشکیل دهنده مفهوم آزادى سیاسى امکان‏پذیر نیست؛ از این رو در این نوشتار، نویسنده با تجزیه و تحلیل عناصر و مؤلفه ‏هاى تشکیل دهنده مفهوم آزادى سیاسى، تلاش مى ‏کند تحلیل مختصرى از مفهوم آن را ارائه کند. وى در این راستا، با استفاده از الگوى نظرى مک کالوم مؤلفه ‏هاى سه گانه آزادى سیاسى را بیان مى‏کند. در این تحلیل، «اشخاص و تشکل‏هاى سیاسى» مهم‏ترین مؤلفه اول (عامل، فاعل)، «دولت‏ها» مهم‏ترین مؤلفه دوم (مانع، رادع) و «انجام دادن رفتارهاى سیاسى» و «برخوردارى از حقوق اساسى» مهم‏ترین مؤلفه سوم (هدف، غایت) تلقى شدند. بر اساس این الگو، آزادى سیاسى زمانى شکل مى‏گیرد که اشخاص و تشکل‏هاى سیاسى در انجام رفتارهاى سیاسى مطلوب خود و برخوردارى از حقوق اساسى خود از محدودیت‏ها و موانعى که دولت‏ها ممکن است در برابر آنها ایجاد کنند، رها و آزاد باشند.