جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مجال کوتاه گزارشى از سفر علمى خود به کشورهاى فرانسه، آلمان و سوئیس را تحت عنوان «دو چهره تمدن غرب» ارائه مى‏کنم. انسان وقتى که به غرب سفر مى‏کند آشکارا با دو رویه تمدن آن مواجه مى‏شود: یکى چهره نظم و دیگرى چهره تنهایى انسان غربى است. در این جاست که انسان دچار یک پارادوکس و تعارض مى‏شود که اینها چگونه چنین تمدنى ساخته‏اند، چرا افسرده‏اند و چرا این همه تنها هستند؟ وقتى وارد نظام‏هاى ادارى یا دانشگاهى آنها مى‏شوید، بسیار پیشرفته‏اند و نظم فوق العاده‏اى بر آنها حاکم است؛ مثلاً مهمان دانشگاه سن شومن فرانسه که بودیم مشاهده مى‏کردیم که چند نفر کارمند آن دانشگاه را به خوبى اداره مى‏کردند و همه کارها با کامپیوتر انجام مى‏شد یا وقتى که وارد فرودگاه‏هاى بزرگ مى‏شدید، مى‏دیدید که فقط دو سه نفر همه کارها را به درستى انجام مى‏دهند؛ در واقع یک نظم جالبى بر زندگى انسان غربى حاکم است.

این مقاله به بررسى نقش امام على علیه‏ السلام در اندیشه سیاسى اسلام مى‏ پردازد؛ از این رو ابتدا مرورى بر تألیفات انجام شده در موضوع اندیشه سیاسى اسلام خواهیم داشت و جایگاهى را که این تألیفات براى آن حضرت، قائل شده‏اند، بررسى خواهیم کرد؛ سپس با استفاده از روش‏هاى تفسیرى سعى خواهد شد زمینه‏اى براى فهم هر چه بیشتر جایگاه اصلى آن حضرت در تاریخ اندیشه سیاسى اسلام فراهم آوریم؛ بنابراین هدف اصلى در این مقاله ارائه روش تحلیلى درست براى بررسى تاریخ اندیشه سیاسى اسلام است. در پایان به مؤلفه ‏هاى اندیشه سیاسى از دیدگاه آن حضرت اشاره مختصرى خواهد شد.

زندگى امیرالمؤمنین حضرت على علیه‏السلام از ابعاد مختلف قابل مطالعه و بررسى است. یکى از این ابعاد، زندگى و سیره سیاسى ایشان به ویژه دوران پنج ساله حکومت آن حضرت است. دوره کوتاه خلافت امام على یکى از نقاط عطف در تاریخ اسلام و از درخشان‏ترین دوران تاریخ بشر است، که در آن والاترین ارزش‏ها و فضیلت‏هاى انسانى به دست مردى الهى به ظهور رسیده، مانند عدالت خواهى، مساوات، زهد و ساده زیستى، سازش ناپذیرى با دشمنان، شجاعت و دلاورى در عرصه جنگ و جهاد، مبارزه با گروه‏هاى بیعت شکن (ناکثین) و فرقه ستم پیشه (قاسطین) و دسته منحرف از راه حق (مارقین).

بازگشت نظرى و عملى به میراث اسلامى‏ـ سیاسى از لوازم بالندگى «تفکر و اندیشه» جدید است، و عمده‏ترین زیر بناى این میراث بزرگ، سیره معصومین علیهم‏السلام بالأخص سیره حکومتى امام على علیه‏السلاماست که بخش عمده آن در نهج‏البلاغه آمده است. با الگو بردارى صحیح و متناسب با زمان از حکومت علوى، مى‏توان حکومت حقّه على ابن ابى‏طالب علیه‏السلام را یک الگوى تمام عیار براى تمامى عدالت پیشگان و آزادگان معرفى کرد. امام على به عنوان یک انسان کامل به موضوعات و مسائل اجتماعى، سیاسى و فرهنگى پرداخته و چشم اندازهاى گرانقدر خویش را در دوران حکومت پنج ساله خود عرضه کرده که نهج‏البلاغه ثمره این نگرش‏ها و تراوشات فکرى و عملى آن حضرت در عرصه سیاست و حکومت است. که به طور مسلّم این تراوشات عقلى ـ وحیانى امام در کارآمدى نظام اسلامى و بازشناسى مبانى فکرى و ارزشى آن راهگشاست این مقاله گامى است در جهت این هدف بلند تا اصول و مبادى حکومت اسلامى را با توجه به میراث سیاسى گرانقدرى که در نهج البلاغه نهفته است استخراج کنیم.

در این مقاله سعى بر این است که ضمن مقایسه مفهوم قشر بندى با مفاهیم مشابه از قبیل «تفاوت»، «نابرابرى»، تعریف مشخصى از قشربندى ارائه شود که با شاخص‏هاى نابرابرى اجتماعى قابل تعریف باشد. «قشربندى اجتماعى» گر چه ممکن است در آغاز مبتنى بر نابرابرى‏هاى طبیعى و استعدادهاى خدادادى باشد، ولى قشربندى همواره میل به نهادى شدن دارد و طى این فراگرد، قشربندى‏هاى عمده‏اى از قبیل نظام بردگى، نظام کاستى و نظام سلسله مراتبى و نظام طبقه‏اى شکل گرفته است که تحت عنوان «قشربندى نهادمند» مقوله بندى شده است. به زعم نگارنده، امام على با اصل «قشربندى اجتماعى» مخالفتى ندارند، ولى با نهادى شدن آن شدیدا مخالف است؛ از این رو برداشت محافظه کارانه و چپ گرایانه از اسلام مطرود است و «مدل قشربندى» ارائه شده از دیدگاه امام على یک مدل تلفیقى است که ضمن محترم شمردن حاکمیت خصوصى، و اجازه بروز توانمندى‏هاى ذاتى افراد، تأمین معیشت عامه مردم را در سطح «کفاف» بر جامعه فرض مى‏داند

مقاله حاضر در دو بخش، بحث خود را متمرکز کرده است: 1. الگوهاى مختلف درباره بینش‏هاى دنیوى؛ 2. تطبیق اندیشه ‏هاى امام على علیه ‏السلام درباره دنیا با یکى از این الگوها. در بخش اوّل، پنج بینش درباره دنیا الگو بندى شده است: الگوهاى مربوط به بینش‏هاى دو جهان ‏نگر؛ الگوهاى مربوط به تک جهان ‏نگر. الگوهاى تک جهان نگر در دو قسم دنیا محور و دنیاگریز و الگوهاى دوجهان‏نگر در سه قسمِ‏دنیاى حداکثر، دنیاى حداقل و دنیا و آخرت حداکثر تدوین شده است. بخش دوم مقاله، مشتمل بر تطبیق دیدگاه امام على درباره دنیا با الگوى پنجم مى ‏باشد. به این منظور سخنان و سیره آن حضرت به صورتى جامع ـ نه بریده ـ مورد مطالعه قرار گرفته. در این بخش چند نکته محل تأکید قرار گرفته ‏است: چرا امام على بیشتر به بعد منفى دنیا و مضرات دنیاگرایى پرداخته ‏اند؟ جنبه مقایسه‏اى سخنان امام على بین زندگى دنیوى و اخروى؛ تأکید روى ثروت اجتماعى و فردى و تلقى منفى از فردگرایى افراطى و فلسفه آن؛ توجه به کسب منافع دنیوى از طریق هدف قرار دادن نهایى جهان آخرت (عبور به آخرت از جاده دنیا و ورود به زندگى دنیوى).

این مقاله در صدد است با به کارگیرى چارچوب‏هاى نظرى جامعه ‏شناسى به تحلیل مشکلات عصر حکومت علوى علیه‏السلام بپردازد. براى این منظور از دو نظریه اقتدار کاریزماتیک و فرایند عادى سازى آن، و نظریه شکاف‏هاى اجتماعى استفاده شده است. طبق نظریه نخست برخى از مشکلات عصر پس از پیامبر9 ناشى از فرایند اقتدار سنتى عرب، و در نتیجه تعامل این دو اقتدار، شاخه ‏هاى سه گانه تسنن، تشیع و خوارج به وجود آمدند؛ از این رو برخى از مشکلات عصر حکومت حضرت على، محصول چنین تعاملى در فرایند عادى شدن اقتدار کاریزماتیک آن حضرت بود؛ نظریه دوم نیز به بررسى شکاف‏هاى اجتماعى موجود در جامعه اسلامى آن روز مى‏ پردازد. طبق این نظریه، شکاف‏هاى اجتماعى با فعال شدن خود و نحوه رابطه آنها با یکدیگر، موجب تحولات اجتماعى ـ سیاسى مى ‏گردند.

این نوشتار در پى آن است که ماهیت، مبانى و اهداف سیاست خارجى دولت اسلامى را در کلام امام على علیه‏السلام مورد مطالعه و بررسى قرار دهد. ماهیت روابط خارجى از دیدگاه امام على با تأکید بر این که آیا اصل جنگ بر این روابط حاکم است یا اصل صلح، بررسى شده‏است. با توجه به انسان‏شناسى امام و این که جنگ و صلح ریشه در غرایز و فطرت انسانى دارد، هر دو پدیده جنگ و صلح بر روابط خارجى حاکم مى‏باشد؛ اما در نهایت به دلیل آن که صلح ریشه در فطرت انسان دارد و از طرف دیگر هدف اصلى سیاست دینى که همانا سعادت و رفاه دینى و دنیوى بشر است، جز در پرتو صلح و امنیت تحقق نمى‏یابد؛ در این راستا اصل صلح به عنوان یک فاکتور اصلى در ماهیت روابط خارجى دولت اسلامى مورد توجه قرار مى‏گیرد.

در این نوشتار مفهوم دو بعدى مردم سالارى از نگاه حضرت على علیه‏السلاممورد بررسى قرار گرفته که عبارتند از: یکم، نقش مردم در حکومت مردم‏سالارى؛ دوم، وظایف حکومت مردم‏سالارى دینى در قبال مردم. در بخش آغازین با اشاره به بحث مشروعیت سیاسى در نظریه شیعه، به محورهاى نقش مردم در حکومت از نظر حضرت على علیه‏السلام تحت عناوین زیر پرداخته شده است: 1. نقش مردم در تأسیس حکومت دینى؛ 2. نقش مردم در نظارت بر حاکمان و حکومت دینى؛ 3. نقش مردم در مشاوره و نصیحت به رهبران در حکومت دینى؛ 4. حق مردم در سؤال و استیضاح از حکومت و حاکمان؛ 5. وظیفه مردم در مخالفت با حکومت در صورت خروج از مدار دین و احکام الهى. در بخش دوم یعنى مسؤولیت‏هاى حکومت مردم‏سالار در قبال مردم، سعى در ترسیم دیدگاه‏هاى حضرت امیر در این زمینه شده و به طور محورى درباره سه کارویژه و مسؤولیت حکومت دینى در برابر مردم توضیحاتى داده شده است: 1. گسترش عدالت و مبارزه با مظاهر مختلف فقر و فساد و تبعیض؛ 2. توزیع مناصب و مسؤولیت‏ها بر پایه امانت و کفایت (شایسته سالارى)؛ 3. حفظ رابطه حقیقى حاکمان با مردم، ساده زیستى و همطرازى با اقشار پایین جامعه در برخوردارى‏هاى دنیوى.

از عدالت تعاریف مختلفى ارائه شده؛ تساوى، برابرى و هر چیزى در جاى مناسب خود قرار گرفتن، لیکن همگان اشاره به یک حقیقت دارند که تناسب و شایستگى در هر چیز است. عدالت که رعایت تناسب در هر چیز است در جهان هستى داراى اصالت و حقیقت است و امرى اعتبارى و قرار دادى نیست. امام على علیه‏السلام هستى خود را با هستى و عدالت تکوینى که در جهان آفرینش وجود دارد هماهنگ کرد. عدالتى را که در آسمان، زمین و تمام پدیده‏هاى جهان وجود دارد در زندگى خویش، خانواده، یاران و جامعه مسلمانان پیاده کرد و همه را با آن هماهنگ کرد. وى عدالت را راز بقاى حکومت و استمرار و دوام آن مى‏داند و آن را هدف عالى در تشکیل حکومت قرار مى‏دهد و وظیفه‏اى الهى که خدا بر آن پیمان گرفته است. مردم را نیز در برابر حکومت براى اجراى عدالت وظیفه‏دار قلمداد کرده است. در اندیشه امام على علیه‏السلامحاکم باید عدالت گستر باشد و عدالت خود را با شریک شدن در رنج و غم مردم و زنده کردن احکام دین و داد خواهى ستمدیدگان و دادگرفتن از ستمگران آشکار نماید. بهترین بندگان خدا پیشواى عادل است که خود هدایت یافته و دیگران را هدایت مى‏کند به مال مردم چشم ندوخته و از ستم کردن بر آنان دریغ نماید. امام على چنان عدالت را در سیاست و امور سیاسى گسترش داده که شورا، و مشورت را نیز از نظر دور نداشته و همان گونه که اجراى مشورت در مردم نوعى از عدالت اجتماعى است در چگونگى اجراى آن نیز عدالت را لازم دانسته و به آن سفارش مى‏کند و بهترین مشورت را مشورتى قرار داده که عدالت در آن اجرا گردد.