جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنچه فرا روى شماست گفت‏وگویى است با دکتر عباس منوچهرى، در باره «روش‏شناسى در حوزه اندیشه سیاسى» که در «واحد اندیشه سیاسى» دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم انجام گرفته است.

فیض کاشانى به تبع دیگر حکماى اسلامى، انسان را محتاج به زندگى اجتماعى و تعاون و تمدن مى‏داند و معتقد است که انسان به صورت فردى قادر به ادامه حیات نبوده و به تنهایى نمى‏تواند تدبیر امورات مختلف خود را متوّلى گردد. به عبارت دیگر، انسان بسیارى از حاجات خود را بدون معاونت و همکارى همنوعانش، نمى‏تواند بر طرف سازد. علاوه بر اینکه انسان براى برطرف ساختن نیازهاى مادى خود ـ که فیض آنها را نیازهاى «عارضه نفع عاجل و لذت زایل» مى‏خواند ـ به زندگى اجتماعى نیازمند است، براى برطرف ساختن نیازهاى معنوى خود نیز ـ که فیض از آنها به «ارتباط روحانى و اتحاد جانى» یاد مى‏کند ـ به زندگى جمعى علاقه‏مند مى‏باشد. آنچنان که فیض بیان داشته است، در حقیقت، کمال انسان نیز در همین زندگى اجتماعى نهفته است؛ چرا که به تعبیر او، کمال هر چیزى در ظهور خاصیت آن مى‏باشد و چون انس طبیعى از خواص انسان است، پس کمال او نیز در اظهار این خاصیت با ابناى نوع خود است. و این خاصیت در انسان مبدأ نوعى محبت که به مقتضاى تألیف و تمدن است که در نزد عقل و شرع، هر دو مستحسن است.

در این مقاله تحت عنوان سه نظریه فرهنگى، سیستمى و ساختارى، به دلایل تنزل جایگاه زنان، در جوامع اسلامى، پرداختیم. اگر چه هر کدام از نظریه‏ها، گوشه‏هایى از واقعیت را نشان مى‏دهد؛ ولى نگارنده، نظریه ساختارى را ترجیح مى‏دهد؛ زیرا از اعتبار بیشترى برخوردار است و ارائه کننده قانون کلى است. یعنى در هر جامعه‏اى که به بلیه استبداد گرفتار شود، جایگاه زن تنزل خواهد نمود و جوامع اسلامى از این قاعده مستثنى نیستند.

پرسشى بى ‏پروا: آیا ممکن است آرمان مردم گرایانه سکولاریسم، اعتقادى به ظاهر بدیهى باشد که کثرت گرایى آزاداندیشانه دموکراسى را آن گونه که اکنون تجربه‏اش مى ‏کنیم، تهدید کند؟ پاسخى احتمالى: این شک به سکولاریسم را به یارى این واقعیت مى ‏توان توجیه کرد که اغلب سکولاریست‏ها، سکولاریسم را بدون تفکر تقدیس مى ‏کنند. شعار «بى سکولاریسم، دموکراسى ناممکن» از نظرشان شعارى مقدس است. سکولاریست‏ها گمان مى‏کنند در طول چند نسل گذشته، اوهام دینى به تدریج از میان رفته‏اند و این باعث بسى خوشبختى است؛ چرا که جداسازى احساسات دینى از حوزه هایى چون: حقوق، حکومت، سیاست حزبى، و آموزش و پرورش ـ جدایى کلیسا از دولت ـ مردم را از تعصبات نامعقول رها نیده و موجب ارتقاى تحمل و بردبارى روشنفکرانه مى ‏شود، که این خود، جزء تفکیک ‏ناپذیر دموکراسى کثرت‏ گرا است. به علاوه، سکولاریست‏ها مى ‏پندارند خلاء ناشى از رخت بربستن خدا از زمین را مى‏توان با اعتقاد به اینکه جدایى کلیسا از دولت و تحدید باورهاى دینى به محیط ‏هاى خصوصى جایگزینى براى خدایند، پرکرد. جست و جوى نوین براى معناى فردى و رستگارى را مى‏توان در قالب «دین ناپیدا»ى «بیان خود» و «تحقق خود» ریخت (توماس لوکمن). سکولاریست‏ها مى‏گویند تمایلات دین زدایانه [secularsing]در واقع به تدریج جزء مسلمات زندگى نوین شده و مردم را قادر مى‏سازد تا بتوانند در هر کجا زندگى‏اى کم تعصب‏تر و عاقلانه‏تر را پى ‏ریزى کنند. همچنین، این گرایشهاى دین زدایانه، مردم را یارى مى‏دهد تا با دنیاى عارى از دیندارى سازگار گردند و به آنها اطمینان مى ‏دهد که مى‏توانند در رویارویى با تجربیات زمینى، آزادانه زندگى کنند.

اسلام با پذیرش حق رأى و دخالت بشر در سرنوشت و مقدرات سیاسى خود، الگوى جدیدى از یک نظم سیاسى را ارائه مى‏دهد؛ الگویى که على‏رغم تصور خیلى‏ها مبتنى برعقل فطرى و آراى مردم است. امّا این عقل مردم به گونه‏اى نیست که در تعارض با شرع باشد. شاید بتوان گفت؛ موارد تعارض، به نسبت توافق، به اندازه‏اى است که جاى نگرانى نمى‏باشد؛ چرا که شریعت چیزى جز احکام و مقررات مطابق با فطرت بشرى نیست. بنابراین، حاکمیت سیاسى و مشروعیت سیاسى در اسلام اگر چه در بادى امر، دو مفهومى (شریعت یا دینى و حقانیت یا عرفى) است؛ امّا باید توجه داشت که حقانیت یا عرفیات با توجه به مبانى و آموزه‏هاى شریعت، در متن دین قرار دارد و این دو از هم جدا و منفک نیستند. در نتیجه، تعارضى بین خواست و اراده مردم با مشیّت خداوند نیست؛ بلکه عمدتا این ذهن ما است که به واسطه عدم شناخت موضوعات سیاسى و احکام اسلامى، دچار پارادوکس مى‏شود. با این بیان، موضوع «حق راى» اوّلاً و بالذات از مقوله فرادینى است. و شریعت ثانیا و بالعرض مفسّر و تبیین کننده آن است. بنابر این، حکم دین در این‏باره تأسیسى نیست؛ بلکه امضاى سیره عقلا و حکم عقل در زمینه شیوه حکومت دارى است همان طور که شارع مقدس شیوه عقلا در مورد خرید و فروش را استمرار بخشیده، شیوه حکومتِ‏انتخابیه را نیز به وسیله اصول نقلىِ‏ذکر شده امضا نموده است.

آیا هیچ گونه راه حلى براى مسائل رو به تزاید، فراروى عقل عربى وجود دارد؟ تفکر عربى مدرن چگونه مى‏تواند از بحران فکرى آشکارا حاد و مزمن، که خود را گرفتار آن مى‏یابد، رهایى پیدا کند؟ جابرى پیشنهاد مى‏کند که بحرانى چنین عمیق و وسیع، راه حل‏هایى رادیکال مى‏طلبد؛ یعنى تاریخ فکرى عرب باید بازنویسى شده، و ذهن و فکر عربى باید بربنیان جدیدى، تجدید سازمان یابد. تجدید ساختار فکر عربى و آگاهى عربى به این معنا نیست که آگاهى معاصر، با مدلهاى تاریخى وام گرفته از گذشته جایگزین گردد؛ بلکه معناى آن، این است که فرهنگ عربى باید دوباره تنظیم و طراحى شود تا نخست، آگاهى معاصر را از اقتدار و حجیّت گذشته آزاد ساخته و ثانیا، تضمین نماید که فرهنگ عربى، موجب تفکر نوآورانه ـ که، مشخصه تفکر مدرن است ـ مى ‏گردد. علاوه بر این، تاریخ عرب باید به شیوه‏اى بازنویسى شود که عرب مدرن بتواند تاریخش را به عنوان یک تکامل، یک سلسله از لحظات و مقاطع تاریخى که در آن، آخرین لحظه و مقطع، جایگزین و تجسم همه لحظات و مقاطع قبلى بشود، بخواند. به عبارت دیگر، اگر تاریخ عرب را بتوان توسط اعراب معاصر قرائت نمود، همان طور که تاریخ اروپا توسط اروپایى ‏هاى معاصر قرائت شده است، آن هم به مثابه «شدنِ» (صیرورت) زمان حاضر، آنگاه، هیچ عرب مدرنى جرأت نمى‏کند دعوت کننده به احیاى دوره‏هاى گذشته باشد، همان طور که هیچ اروپایى امروزه از چنین امکان پذیرى‏اى استقبال نمى ‏کند.

قرآن کریم صد و چهارده سوره دارد. طبق آمارى که از روایات ترتیب نزول سوره‏ها به دست آمده است، هشتاد و شش سوره مکى و بیست و هشت سوره مدنى است. در اینکه به چه سوره‏اى مکى و به چه سوره‏اى مدنى گفته مى‏شود، اختلاف نظر است. معیار زمان، معیار مکان، معیار خطاب و محتوا و معیار سماع و نص، از جمله معیارهایى است که توسط پژوهشگران علوم قرآنى مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. در این مکتوب معیار زمان مورد پذیرش قرار گرفته است؛ یعنى آیاتى که قبل از هجرت پیامبر(ص) به مدینه نازل شده است، مکى و آیات نازل شده پس از هجرت، مدنى است. پرسشهاى مختلفى درباره سیاست و جایگاه آن در قرآن وجود دارد. پرسش‏هایى از قبیل: آیا به مسایل مربوط به زندگى سیاسى در قرآن توجه شده‏است؟ مباحثى از قبیل دولت، قدرت، حاکمیت، سلطه، آزادى، عدالت، مشروعیت، مشارکت، مشورت، بیعت، نظارت بر قدرت سیاسى، تمرکز و یا توزیع قدرت سیاسى، روابط بین دولتها و ملتها، حقوق عمومى، معاهدات، جنگ و صلح و سایر مفاهیم و قضایاى سیاسى از چه جایگاهى در قرآن بر خوردار است؟ بر فرض پرداختن قرآن به مفاهیم و قضایاى سیاسى، چه بخشهایى از قرآن بیشتر به مسایل سیاسى پرداخته است؟ آیات و سوره‏هاى مکى یا مدنى؟ آیا ادعاى برخى از مستشرقین مبنى بر این که آیات مکى، آیات غیر سیاسى است و پیامبر اسلام(ص) در مکه به سیاست توجه نداشته است و تنها در آیات مدنى است که به سیاست توجه شده است و این هم به خاطر مقتضیات زمانى است که شرایط جدیدى را براى پیامبر(ص) به وجود آورد، ادعایى معتبر است؟ براى پاسخگویى به پرسشهاى مذکور و نیز ارائه گزارش از مکتوباتى که به موضوع «سیاست در قرآن» پرداخته‏اند، مباحث این یاد داشت آمده است.

مقاله حاضر، برخى مشکلات طرح آزادى در تفکّر اسلامى را مورد ارزیابى قرار مى‏دهد. نگاه مؤمنانه به آزادى، یکى از مهمترین عناصر تفکرى است که بنیاد ارزشى و مبانى مذهبى «نظام جمهورى اسلامى ایران» را تشکیل مى‏دهد.(1) اما رهیافت اسلامى به آزادى، در شرایطى که جمهورى اسلامى ما ـ بنا به ضرورت تاریخى ـ بر میراث کهنى از سنّت اقتدار در اندیشه و عمل تکیه دارد، مشکلات دوگانه‏اى دارد: 1 ـ نخست آنکه، الهیات اسلامى، با توجّه به جامه اقتدار گرایانه‏اى که بویژه در حکمت عملى و زندگى سیاسى پوشیده بود، قرنها است که بسیارى از نصوص دینى ناظر به آزادى، عقلانیّت و مسؤولیت فردى را به حاشیه رانده و مورد غفلت قرار داده است. در چنین شرایطى، هر گونه تلاش براى تفسیرى روشن از مفهوم آزادى در نصوص دینى، به این لحاظ که مسبوق بر نظریات و تأمّلات پیشین نبوده و به تعبیر ابن خلدون، سندى مستمر در تحقیقات عالمانه ندارد، با مشکلات، سردرگمى‏ها و شرمسارى‏هایى مواجه مى‏شود. 2 ـ ثانیا، حضور همین سنّت اقتدارگرایانه در الهیات اسلامى، با توجّه به مجموعه‏اى از پیش فرضها، نظریه‏ها و سلیقه هایى که تولید مى‏کند، مانع از آن مى‏شود که آزادى، در «مرکز معنا» و کاوشهاى دین شناسانه در باب سیاست قرار گرفته و گامى مؤثر در تأسیس یا بسط نظریه‏اى درباره الهیات آزاد منش، فردگرا و مردم سالار شروع شود. بر عکس، سنّت اقتدارى با توجه به انرژى نهفته‏اى که دارد، ممکن است ابزار نیروهاى سیاسى خاصّى قرار گیرد.

در دیدگاه فارابى، علم مدنى یا علم سیاست به معناى اعم، مبین تحقیق در مورد چیستى این علم و متعلق موضوع آن بوده، همچنین شامل جایگاه علم مدنى در نظام علمى موردنظر وى مى‏باشد. همین‏طور، در برگیرنده تفحص در مورد اهم ویژگیهاى علم مدنى از این نظر است. بنابراین، علم مدنى از دیدگاه فارابى، طى سه بخش به ترتیب زیر مورد بررسى قرار خواهد گرفت: 1ـ تقسیم‏بندى علوم و نظام علمى فارابى که در آن، به نظریه فارابى در تقسیمات علوم و سلسله مراتب آنها و نظام علمى مورد نظر وى پرداخته مى‏شود. 2ـ جایگاه و ویژگیهاى علم مدنى در نظام علمى فارابى که در آن، به مرتبه یا جایگاه علم مدنى در نظام سلسله مراتبى علوم در نظریه فارابى مى‏پردازیم. 3ـ موضوع علم مدنى از دیدگاه فارابى، که از نظر وى، عبارت است از: علم شناخت و بررسى مدینه، اجتماع مدنى و سیاست مدنى یا علم سامان‏دهى مدینه و راهبرد آن.

آنچه در ذیل مى‏آید؛ حاصل گفت و گوى فصلنامه علوم سیاسى با آیت‏الله محمد مؤمن از استادان برجسته حوزه علمیه قم مى‏باشد که علاوه بر عضویت در شوراى نگهبان، در زمینه فقه و اصول و مباحث سیاسى اسلام نیز به تدریس و تحقیق اشتغال دارند. این گفت و گو در زمینه جایگاه مردم در نظام سیاسى اسلام انجام شده و دیدگاههاى وى را در این‏باره طرح مى‏کند.