جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنچه در زیر خواهید خواند گزارشى است از سفر به جمهورى خودمختار نخجوان. در این سفر که از طرف مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم(ع) ترتیب داده شده بود؛ تعدادى از استادان و دانشجویان علوم سیاسى مؤسسه جهت بازدیدى علمى از جمهورى خودمختار نخجوان و انجام برخى از پژوهشهاى میدانى، شرکت داشتند.

در این قسمت، به مناسبت یکصدمین سال میلاد امام، خلاصه‏اى از زندگى طلبه ـ دانشجوى آزاده، جناب آقاى مهدى قاسمى و نیز سرگذشت نامه‏اى که وى در زمان اسارت از اردوگاههاى عراق براى حضرت امام ارسال نموده و نیز پاسخ معظم له را به وى، تقدیم خوانندگان محترم مى‏کنیم.

بخشى از دانش و بینش ژرف امام خمینى(ره) که برگرفته از معارف قرآن و علوم اهل بیت علیهم السلام است، در کتابهاى برجاى مانده او متجلى است. این کتابها که عمدتا با عباراتى سهل و ممتنع به رشته تحریر درآمده‏اند در مجموع به دنبال هدف خاصى هستند. گویا همانگونه که روح کلى حاکم بر کتاب تنبیه الامه مرحوم نائینى (1355 هـ.ق ـ 1277 هـ.ق) دفاع از اصل توحید و مبارزه با شرک عملى یعنى استبداد است و غصب شدن حق الهى و مردمى را از سوى مستبدین به هیچ وجهى برنمى‏تابد، و سفارش اکید بر باز پس گرفتن حق خدا و حق مردم از مستبدین دارد، روح کلى حاکم بر کتابهاى امام خمینى این است که نه تنها باید حق خدا و مردم را از ظالمان پس گرفت، بلکه باید حق امام معصوم(ع) را نیز از چنگ غاصبان به در آورد. از دیدگاه امام خمینى در صورتى از حق خدا و امام(ع) و مردم در زمان غیبت امام زمان(عج) رفع ید مى‏شود که حاکمیت به دست شخصى قرار گیرد که هم خداوند و هم امام معصوم(ع) و هم مردم او را به حاکمیت قبول داشته باشند و این شخص کسى جز فقیه عادلى که مقبولیت مردمى دارد نخواهد بود.

تا اینجا اثبات شد که نه اشکالات ثبوتى نظریه انتخاب بر نظریه نصب وارد است و نه دلایل این نظریه در اثبات این مسأله که انتخاب و بیعت، یک راه مشروع براى انعقاد ولایت و امامت است، تمام مى‏باشد. اکنون مى‏توان با استدلال به آنچه نظریه انتخاب به صراحت پذیرفته است، دیدگاه انتصاب را اثبات نمود. یکى از دلایل نظریه انتصاب، دلیلى است که مرحوم آیه‏الله بروجردى (قده) بدان استناد نموده و خلاصه‏اش این است که: در زندگى اجتماعى مردم، امورى وجود دارد که براى حل و فصل آنها باید به حُکّام یا به قضات مراجعه نمود. از طرفى این امور، عام البلوى هستند و مورد ابتلاى عموم مردم مى‏باشند و از طرف دیگر، ائمه(ع) به شیعیان خود اجازه نداده‏اند که براى حل وفصل امور مزبور به طاغوتها و قضات جور مراجعه کنند. با دقت مى‏توان به این نتیجه رسید که وضعیت این امور از دو حال خارج نیست؛ یا این است که ائمه(ع) آنها را به حال خود رها کرده و شخصى را براى اداره امور مزبور معین نکرده‏اند و یا اینکه فقیه را براى اداره آنها تعیین نموده‏اند. لکن احتمال اول باطل است، پس ناگزیر احتمال دوم باید صحیح باشد. بدین ترتیب، براساس یک قیاس استثنائى که از یک قضیه منفصله حقیقیه و یک قضیه حملیه تشکیل یافته است ـ که دلالت بر رفع یا بطلان مقدم مى‏کند ـ مى‏توان به نتیجه مطلوب که وضع یا اثبات تالى و در حقیقت همان نظریه انتصاب است، دست یافت. اشکال نظریه انتخاب بر استدلال فوق این است که براى انعقاد ولایت، راه دیگرى نیز وجود دارد که همان انتخاب است. بنابر این در اطراف مسأله سه احتمال وجود دارد نه دو احتمال: الف ـ احتمال اینکه ائمه علیهم السلام امور مزبور را اهمال کرده باشند؛ ب ـ احتمال اینکه ائمه(ع) براى اداره آنها فقیه را نصب نموده باشند؛ ج ـ احتمال اینکه ائمه(ع) اداره امور مزبور را به انتخاب امت واگذاشته باشند؛ لکن بر امت الزام نموده باشند که فقط از بین فقهاى جامع الشرایط مى‏توانند شخصى را براى اداره آن امور برگزینند. نتیجه آنکه بطلان احتمال اول براى اثبات احتمال دوم کافى نیست؛ زیرا احتمال سومى نیز در میان است. بر این اساس، از دیدگاه نظریه انتخاب، دلیل فوق نمى‏تواند نظریه انتصاب را اثبات نماید و به اصطلاح اعم از مدّعا مى‏باشد. لکن در این مقاله به اثبات رسید که دلایل نظریه انتخاب براى اثبات مشروعیت انتخاب والى از سوى امّت به عنوان راهى براى انعقاد امامت و ولایت که در طول انتصاب قرار دارد، تمام نیست و با اشکال سندى و دلالتى روبرواست. بنابراین، احتمال انتخابى بودن والى اگر چه در مقام تصور وجود دارد؛ ولى در مقام اثبات و تصدیق، چنین احتمالى مردود است. در نتیجه، قیاس استثنائى مزبور با هیچ اشکالى مواجه نمى‏گردد؛ چرا که در اطراف مسأله فقط دو احتمال وجود دارد: یکى اهمال امور مزبور از سوى ائمه علیهم السلام و دیگرى نصب فقیه براى اداره آنها و چون احتمال اول قطعاً باطل است، لذا احتمال دوم به اثبات مى‏رسد. بدین ترتیب در پایان این مقاله به این نتیجه مى‏رسیم که : از دیدگاه امیرالمؤنین على(ع) نظریه انتخاب صحیح نیست؛ زیرا انتخاب حاکم از سوى امّت، طریق مشروعى براى انعقاد امامت و ولایت نمى‏باشد. علاوه بر این، از راه یک استدلال عقلائى که مورد قبول نظریه انتخاب نیز مى‏باشد، مى‏توان دیدگاه انتصاب را اثبات نمود.

گسست از سنّت اقتدار و طرحى براى تأسیس نظم جدید بر بنیاد آموزه‏هاى دین، ویژگى عمده تجدّد اسلامى در حوزه فکر سیاسى است، و هر پژوهنده تاریخ اندیشه در تمدّن اسلامى، چنین تجدید بنایى را در سیماى نظام «جمهورى اسلامى» چونان نتیجه پیکار الهى ـ سیاسى امام خمینى (ره) ملاحظه مى‏کند. روشن است که سرچشمه‏هاى سنّت ستیزى و نوگرایى اسلامى و مکنون در بنیاد نظام جدید بگونه‏اى است که هرگز نمى‏توان بر پایه سنّت‏هاى فلسفى بزرگى چون فارابى، ابن سینا و صدرالمتألهین از یک سوى، و بخش عظیمى از میراث فقه شیعه از سوى دیگر، توجیهى نظرى بر وجوب و وجود آن در هفت اقلیم تفکر اسلامى تدارک نمود. لاجرم باید سراغ اندیشه‏اى در آثار امام(ره) رفت که با تهافت همان سنّت به طرحى از نظم و تمدن جدید توفیق یافته و طلوع گونه‏اى خاص از تجدّد اسلامى ـ سیاسى را نوید داده است.

چنانکه گذشت هدف از نوشته حاضر، بررسى کنش سیاسى روحانیت در قبال نظام سیاسى است. پیروزى انقلاب اسلامى و تأسیس جمهورى اسلامى ایران، به همسویى و هم‏ نگرى ابن بخش از نیروهاى اجتماعى با نظام سیاسى، انجامید. در نتیجه، روحانیان در سه سطح وارد فرایند سیاستگزارى شدند: 1) درتصمیم سازى؛ 2)دراجرا؛ 3) در حل بحرانها. نگاهى به کار ویژه‏ هاى روحانیت، درک این کنشها را آسان‏تر مى‏سازد. حال براى بررسى مبانى رفتارى و سمت‏ گیرى روحانیت نسبت به نظام سیاسى، بهره‏ گیرى از الگوى فرهنگ سیاسى، بهتر راه گشاست. این نکته دور از واقع نیست که در میان روحانیون نیز مانند بسیارى از جوامع کوچک و بزرگ، تسلط یک فرهنگ سیاسى مشخص وجود ندارد و به طور معمول، تألیفى از گونه‏ هاى مختلف فرهنگ سیاسى به چشم مى‏ خورد. بنابر این، از سه گونه کلان فرهنگ سیاسى؛ مشارکت جو، پیرومنش و کوچک اندیش (محدود) مى‏توان سخن گفت.

آنچه مطرح شد بیان مختصرى از چارچوب کلى مبانى نظرى سیاست خارجى از دیدگاه امام خمینى(ره) بود. در این بحث نظرى که نیازمند تحقیق و پژوهش بیشترى است مطالعه سیاست خارجى با توجه به سه متغیر انسان، محیط و نقشها مورد بررسى قرار گرفت از پژوهش انجام شده مى‏توان استنباط نمود که نقطه عزیمت امام(ره) در نگرش به سیاست خارجى و داخلى، انسان و رفتار اوست بنابر این با استفاده از سطح تحلیل خُرد بهتر مى‏توان نظرات امام(ره) را مطالعه نمود. از دیدگاه امام(ره) همچنان که براى انسان صراط مستقیم وجود دارد براى دولت و زمامداران نیز صراط مستقیم متصور است و تجلى آن در سیاست خارجى همان سیاست نه شرقى و نه غربى است، اگر دولتى در صراط مستقیم قرار گیرد، استراتژیها، اصول، اهداف و عملکرد سیاست خارجى او نیز استمرار حرکت انبیا علیهم السلام خواهد بود. امام(ره) ضمن توجه به عوامل محیطى داخلى و بین المللى مؤثر بر سیاستگزارى خارجى، بر تقویت باورها و ذهنیت عامه مردم، بیدارى و آگاه شدن ملتها جهت تحقق اهداف سیاست خارجى دولت اسلامى تأکید دارند. از دیدگاه امام(ره) صدور انقلاب که همان صدور اسلام ناب محمدى(ص) است، رسالت و تعهد دولت اسلامى مى‏باشد و حمایت از ملل محروم و مستضعف و حمایت از حکومت جهانى اسلام و سایر نقشهاى دولت اسلامى در این راستا مفهوم و معنى مى‏ یابد. امیداست مطالب بیان شده مقدمه مباحث گسترده‏تر و مفیدتر در شناخت ابعاد نظرى آراء و اندیشه امام خمینى در قلمرو سیاست خارجى قرار گیرد.

هدف این مقاله، نشان دادن عناصر اساسى مورد نیاز براى برپایى حکومت جمهورى از سویى و نشان دادن موضعگیرى‏هاى حضرت امام (ره) در باره آنها از سوى دیگر بود. همان طور که در طول مقاله بیان شد، تمامى عناصر اساسى شرایط حکومت دینى به وسیله حضرت امام (ره) بیان نشده‏اند و از این جهت نمى‏توان به یک نظریه (Theory)کامل از ایشان رسید. اما مکتب فقهى ـ سیاسى ایشان بویژه باارایه مقولاتى ؛ چون: تعریف عمومى‏تر از اجتهاد، احکام حکومتى، نقش زمان و مکان و عنصر مصلحت، مى‏تواند الگوى عمومى و حکومت قانونى ایشان را گسترش داده و نسبت آن را با شرایط حکومت جمهورى ارزیابى کند. اینک بر رهروان آن مکتب است که کمر همت بربندند و به گسترش اندیشه سیاسى ایشان بپردازند.

بیش از 10 سال از رحلت امام خمینى مى‏گذرد، در حالى که سیاستهاى منطقه‏اى خاورمیانه هنوز از رهنمودهاى ایشان تأثیر مى‏پذیرد. در دهه1950 جمال عبدالناصر، مرد اول خاورمیانه بود. او هیجانات سیاسى منطقه‏اى را به اوج خود رساند و ناسیونالیسم عربى را به عنوان محورى براى مبارزه با استعمار و اسرائیل به کار گرفت. شکست نظامى اعراب در جنگهاى 1956 و1967 بسیارى از امیدها را بر باد داد . خاورمیانه دچار خلأ گردید و در این شرایط، روند لیبرالیزه شدن سیاستهاى منطقه‏اى فراهم آمد. در دهه 1970؛ ایران، کشورهاى خاورمیانه و نظام بین‏الملل شاهد ظهور یکى دیگر از چهره‏هاى حادثه ساز خاورمیانه بود. امام خمینى در ایران ظهور کرد؛ امّا پیروزى انقلاب ایران و مؤلفه‏هاى رفتارى اش، از وى چهره اى فرامّلى ساخت . جهان اسلام، مخاطب دائمى ایشان بود و به همین دلیل، به موازات انقلاب ایران، جنبش اسلامى خاورمیانه نیز توسعه و گسترش یافت.