جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عصر ما را، به حق، مى‏توان عصر پژوهش‏هاى علمى پیشرفته نامید و گسترش دانش و تکنولوژى نوین و توانایى استثنایى بشر معاصر، در حل معضلات و مسائل مبتلا به جامعه را، حاصل پژوهش خواند. هر چه مسائل جامعه پیچیده‏تر باشد، لزوم انجام تحقیقات بارزتر خواهد بود و هر چه دامنه تحقیقات گسترده‏تر گردد، لزوم سرمایه‏گذارى و تربیت و جلب نیروهاى محقق و همچنین ایجاد تشکیلاتى منسجم و پویا به منظور برنامه‏ریزى، اداره و جهت دادن به فعالیت‏هاى پژوهشى حیاتى‏تر مى‏نماید. در جهان امروز، کشورهایى که به استقلال ملى و اهداف توسعه جامعه خویش بها مى‏دهند، در برنامه‏ریزى‏هاى استراتژیک و سیاست‏گذارى علمى خود، پژوهش را در اولویت نخست قرار داده‏اند. حوزه و دانشگاه به عنوان برجسته‏ترین نهادهاى علمى و انسان ساز و مترقى در کشور، رسالتى خاص در امر پژوهش برعهده دارند و اگر بپذیریم که توسعه و پیشرفت عمدتا زاده تلاش انسان‏هاست، تعالى و رشد جامعه در گرو توانایى و استعداد نیروهاى تحصیل کرده‏اى است که ثروت برجسته ملى و نیروى بالقوه‏اى محسوب مى‏گردند و مى‏توانند متضمن رشد فرهنگى، سیاسى، اجتماعى و اقتصادى ملت باشند.

موضوع گفتگوى این شماره، «کلام سیاسى» است. در مورد این موضوع با دو تن از استادان حوزه علمیه قم به گفتگو نشسته‏ایم. حضرت آیت‏الله محمدهادى معرفت از استادان برجسته حوزه مى‏باشند که تألیفات گسترده و عمیقى در علوم قرآن، فقه، عقاید و مسائل سیاسى و اجتماعى اسلام دارند. حضرت آیت‏الله محمد آصف محسنى از علماى افغانستان که در حوزه‏هاى علمیه نجف و قم به تحصیل و تدریس اشتغال داشته‏اند، تاکنون بیش از هفتاد اثر علمى در زمینه‏هاى اخلاق، عقاید، سیاست، تفسیر، اصول فقه و سایر علوم اسلامى به رشته تحریر در آورده‏اند. ایشان رهبرى حزب حرکت اسلامى را بر عهده دارند و در نخستین دولت اسلامى مجاهدین که از سوى احزاب مختلف جهادى شیعه و سنى تشکیل گردید، به عنوان سخنگوى شوراى رهبران احزاب انتخاب شدند. اکنون هم ایشان تلاش‏ها و پى‏گیرى‏هاى زیادى براى استقرار صلح در افغانستان انجام مى‏دهند.

به طور کلى، مى‏توان گفت حضرت امام قدرت را ذاتا خیر و کمال مى‏داند و قدرت سیاسى را، هم به لحاظ منشأ و خاستگاه و هم به لحاظ غایاتى که تحقق آن‏ها در گرو وجود قدرت است، ضرورتى همیشگى مى‏داند. مهم‏ترین این غایت‏ها تهذیب نفوس و تأمین سعادت انسان‏هاست؛ اما در عمل، همواره انسان‏هاى غیر مهذب در رأس حکومت‏ها قرار گرفته‏اند که منشأ گسترش فساد در کل ساختار سیاسى و در مرحله بعدى در کل جامعه بوده‏اند. در اینجا این پرسش همیشگى مطرح مى‏گردد که: «چه کسى باید حکومت بکند؟» اگر قدرت خیر است و اگر منشأ فساد در حکومت و جامعه اشخاص غیر مهذب هستند، تنها راه حل آن است که اشخاص مهذب در رأس حکومت قرار گیرند. حاکمان حقیقى در مرحله اول انبیا و ائمه معصومین (ع) و در زمان غیبت، فقهاى عادل هستند که با استمداد از نیروهاى درونى خویش، قدرت سیاسى را در بستر حقیقى آن به جریان مى‏اندازند.

ولایت فقیه و خصوصا ولایت مطلقه فقیه، از مهم‏ترین مفاهیمى است که پس از پیروزى انقلاب اسلامى در ایران مطرح شده است. اهمیت این مفهوم، هم بدان جهت است که دشمنان مغرض و سرسختى دارد و هم از آن روست که بسیارى از دوستان و طرفدارانش تبیین‏هاى صحیح واستوارى از آن ارائه نداده، بیشتر به تمجید و تحسینش مى‏پردازند و حتى در بعضى موارد چهره‏اى خشن و غیر منطقى از آن مى‏نمایانند. مقاله حاضر متکفل آن است که به نقد و بررسى یکى از مهم‏ترین شبهاتى که در مورد ولایت فقیه مطرح شده است بپردازد و با ارائه تصویر واضحى از ولایت فقیه در تبیین دقیق آن بکوشد

یکى از حوزه‏هاى مهم اندیشه سیاسى در اسلام، کلام سیاسى است. على‏رغم قدمت طرح مسائل سیاسى در علم کلام که به نخستین سده اسلامى و سرآغاز پیدایش این علم برمى‏گردد، کلام سیاسى نتوانسته است همچون همتاى خود، فلسفه سیاسى، مجموعه منسجمى را در طول تاریخ خود تشکیل دهد. در سده اخیر با احیاى اندیشه‏هاى سیاسى اسلامى و توجه به بازنگرى و بازخوانى تاریخ گذشته اندیشه سیاسى، حوزه‏اى که متکلمان، آراء و عقاید سیاسى خود را در آن مطرح مى‏ساختند، به نام حوزه کلام سیاسى مشخص گردیده است.(1) در این میان، مسائل مختلف سیاسى در باب‏هاى مختلف کلام مطرح شده و حتى به تعبیرى، مسئله خلافت و امامت نخستین مباحث کلامى را تشکیل مى‏داده است، اما ما هنوز شاهد مجموعه متمرکز و منسجمى تحت این عنوان(کلام سیاسى) نیستیم. در این جهت، کلام سیاسى شیعه سعى نموده است تا با طرح مباحث مهم سیاسى، از موضع خود در مقابل فرقه‏ها و مذاهب دیگر اسلامى دفاع نماید. این امر از یک سو با تمسک به ادله نقلى ـ کتاب و سنت ـ و از سوى دیگر با ادله عقلى صورت گرفته است. ادله نقلى در طول تاریخ مورد توجه و استناد علماى شیعه قرار گرفته‏اند و آثار ارزشمندى همچون «الغدیر» در صدد بیان این ادله هستند. اما فراتر و مهم‏تر از این ادله، توجه به ادله عقلى و نحوه استدلال عقلى متکلمان شیعى در این باب است. تحریر مبانى عقلى کلام سیاسى شیعه مى‏تواند از یک سو ما را در شناخت اندیشه سیاسى شیعى یارى رساند و از سوى دیگر در تبیین موضع شیعه در قبال مسائل جدید سیاسى به کار رود. از این رو در این مقاله درصدد بررسى مبانى عقلى این حوزه از معرفت سیاسى خواهیم بود. بر این اساس، سؤال اصلى‏اى که ما در این مقاله به دنبال پاسخ به آن خواهیم بود آن است که «مبانى عقلى کلام سیاسى شیعه کدام است؟» بدیهى است که پاسخ به این سؤال اساسى و با توجه به گستره تاریخى موضوع مورد بحث و عدم امکان بررسى تمام اقوال متکلمان شیعى جز از طریق گزینش متفکران اصلى کلام شیعى امکان‏پذیر نخواهد بود. از این رو، ما صرفا بر اساس آراء و نظرات دو متکلم بزرگ شیعى یعنى شیخ مفید(ره) و خواجه نصیرالدین طوسى(ره) این مسئله را بررسى خواهیم کرد. علت گزینش این دو متکلم آن است که هر دو از متکلمان مهم و مؤسس در کلام شیعى محسوب مى‏شوند. شیخ مفید در عصر خود توانست براى نخستین بار مواضع شیعى را به صورت کاملاً منسجم و مستدل مطرح و در مناظرات متعدد خود با سران و بزرگان مذاهب دیگر اسلامى از آن‏ها دفاع نماید. از این رو شیخ مفید نقطه عطفى در تاریخ کلام شیعى محسوب مى‏شود. اهمیت خواجه نصیرالدین طوسى(ره) نیز از آن جهت است که او با تلفیق فلسفه با کلام نقطه عطف دیگرى درکلام شیعه محسوب مى‏شود. خواجه نصیرالدین طوسى توانست با نبوغ سرشار خود این دو حوزه تفکر را به یکدیگر نزدیک سازد.

هرمنوتیک (Hermeneutics) در تعریفى ابتدایى، علم تعبیر، تفسیر و تأویل، نام گرفته است. هرمنوتیک به معناى تعبیر و تفسیر براى دستیابى به معناست. این واژه در فارسى «زندآگاهى» نیز ترجمه شده است.پل ریکور، هرمنوتیک را فن تشریح و توضیح نمادها بخصوص نمادهایى که معنى صریح دارند مى‏شناسد.او در مقاله «رسالت هرمنوتیک» تعریف زیر را تعریف کارآمدى از هرمنوتیک تلقى مى‏کند: هرمنوتیک نظریه عمل فهم است در جریان روابطش با تفسیر متون.

نظریه گفتمان به [بررسى] نقش اَعمال و عقاید اجتماعى معنادار در زندگى سیاسى مى‏پردازد. این نظریه روشى را که نظام‏هاى معنایى (گفتمان‏ها) طرز آگاهى یافتن مردم از نقش‏هایشان در جامعه را شکل مى‏دهند بررسى مى‏کند و به تجزیه و تحلیل شیوه تأثیرگذارى این نظام‏هاى معنایى یا گفتمان‏ها بر فعالیت‏هاى سیاسى مى‏پردازد. گفتمان‏ها را نباید ایدئولوژى، به مفهوم سنتى و محدود آن (یعنى مجموعه عقایدى که به وسیله آن عاملان اجتماعى، اعمال اجتماعى سازمان یافته‏شان را توجیه و تشریح مى‏کنند) پنداشت. مفهوم گفتمان در برگیرنده همه انواع اعمال سیاسى و اجتماعى است ؛ از جمله نهادها و سازمان‏ها. نظریه گفتمان از علوم تعبیرى اى همچون هرمنوتیک، پدیدارشناسى، ساخت‏گرایى و شالوده شکنى الهام مى‏گیرد (ر.ک: دالمیر(1) و مک کارتى(2)، 1977). این علوم یا به تفسیر متون فلسفى و ادبى مى‏پردازند و یا به تحلیل شیوه‏اى که به واسطه آن، اشیاء و تجربیات معنایشان را کسب مى‏کنند. با قرار گرفتن در این شیوه تفکر، رویکرد گفتمان شباهت‏هایى با روش تفهّم یا وِرشتِهِن(3) ماکس وبر پیدا مى‏کند. در این روش‏شناسى، محقق علوم اجتماعى سعى مى‏کند تا خود را به جاى عاملى که در جامعه عمل مى‏کند تصور کرده، بدین طریق اعمال اجتماعى را درک نماید. تفاوت در این است که تجزیه و تحلیل کننده گفتمان راه‏هایى را مى‏آزماید که به واسطه آن‏ها ساخت‏هاى معنایى شکل‏هاى خاص عمل را ممکن مى‏کنند. براى انجام چنین کارى او سعى مى‏کند بفهمد که چگونه گفتمان‏هایى که به فعالیت‏هاى عاملان اجتماعى شکل مى‏دهند تولید مى‏شوند، کار مى‏کنند و تغییر پیدا مى‏کنند. در تلاش براى فهم این موارد تحقیق، تحلیل کننده گفتمان اولویت را به مفاهیم سیاسى‏اى همچون غیریت سازى(4)، عاملیت(5)، قدرت و سلطه(6) مى‏دهد. این مقاله شامل چهار بخش است: بخش اول به پیشینه بسط و توسعه نظریه گفتمان اختصاص دارد؛ بخش دوم بعضى از ویژگى‏هاى اصلى این رویکرد را با جزئیات بیشتر ارائه مى‏کند؛ بخش سوم نشان مى‏دهد که چگونه نظریه گفتمان با توجه به مورد تاچرگرایى بر مشکلات تجربى فایق مى‏آید؛ و بخش آخر نقدهاى اصلى این رویکرد را ارزیابى مى‏کند.

کمتر از یک سال پیش، در دیدارى که استادان و طلبه ـ دانشجویان مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم(ع) با استاد فقید حضرت آیت‏الله علاّمه محمد تقى جعفرى داشتند، معظم‏له مطالبى ارائه فرمودند. به منظور گرامى‏داشت یاد استاد، گزیده‏اى از سخنان ایشان در آن دیدار، جهت اطلاع خوانندگان ارائه مى‏شود