جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از اقسام توحید، توحید صفاتی است. بر اساس دیدگاه رایج منظور از توحید صفاتی آن است که همه صفات خدا و ذات او، گرچه به لحاظ مفاهیم باهم متغایرند لیکن به وجود واحدی موجودند؛ اما ابن‌سینا به وحدت صفات و ذات در وجود خارجی بسنده نکرده و آن‌ها را به لحاظ مفهوم نیز یکی می‎داند. این دیدگاه ابن‎سینا مستلزم ترادف لفظی صفات شناخته شده و مورد نقد قرار گرفته است. نگارنده بر آن است که در سخنان ابن‌سینا شواهد کافی وجود دارد که وحدت مفهومی ذات و صفات بطوری که مستلزم ترادف لفظی آنها باشد، مراد او نیست، بلکه منظور این است که صفاتی که بر خدا حمل می‌شوند، در هسته اصلی خود، یعنی موجودیّت و إنّیّت مشترکند و این هسته‎ی واحد ثبوتی، معنای آن صفات است. مراد ابن‌سینا از وحدت مفهومی همین وحدت معنایی است نه وحدت در تقرر مفهومی-ذهنی؛ زیرا اگر در هر صفتی افزون بر معنای ثبوتی إنّیّت و وجود، سلب خاص، اضافه خاص یا سلب و اضافه خاص باهم نهفته باشد، نمی‌توان گفت واژگان آن‌ها مترادف‌اند؛ پس نقد‌هایی که بر نظریه ابن‌سینا مطرح شده، نقدهای متقنی نیستند زیرا نظریه ابن‌سینا نه ترادف لفظی صفات است و نه مستلزم آن. در نتیجه وحدت معنایی که ابن‌سینا از آن سخن می‌گوید در نهایت به همان وحدت ذات و صفات در وجود خارجی برمیگردد و دیدگاه متفاوتی نیست.

فیاض لاهیجی فیلسوف و عارف عصر صفوی، از شاعرانی است که در سبک هندی اشعار فروانی سروده است. این دو آبشخور فکری و هنری، در تلاقی با یکدیگر گونه‌ای از شعر را پدید آورده‌اند که از جهتی منحصربه‎فرد است. در مقاله نشان خواهیم داد که اشعار او هم از نظر فنی درحد قابل قبولی از معیارهای زیبایی‌شناختی قرار دارند و هم از نظر محتوایی مطابق دیدگاه‌های اصیل کلامی، فلسفی و عرفانی شیعه هستند. بررسی این دو جریان هم‌نشین تاثیر فن شعر و فلسفه را در یکدیگر نشان داده و آنچه باعث شکل‌گیری فرم و محتوای خاص در اشعار ایشان شده‌ را نمایان می‎کند. برای این منظور، این تحقیق جنبه‌هایی از موسیقی درونی و بیرونی اشعار او را با محتوای غزلها و قصیده‌ها که مبتنی بر دیدگاههای ویژه معرفتی وی هستند مقایسه کرده است.

تجرّد یا عدم تجرد نفس، مهمترین مسئله نفس‎شناسی است که تأثیر بسیاری بر دیگر مسائل این موضوع دارد. آیت‌الله جوادی آملی مانند دیگر حکما و به‎ویژه پیروان حکمت متعالیه به تجرّد نفس معتقد بوده و دیدگاه برخی دین‌پژوهان نقل‌گرا را که از جسمانیت نفس دفاع می‌کنند ناتمام دانسته و ادعای خویش را با ادله عقلی متعددی مستند می‎کند. در این تحقیق با روش کتابخانه‎ای آثار متعدد استاد جوادی آملی رصد و ادله ایشان گردآوری شده است؛ سپس با تحلیل توصیفی این ادله تبیین و به دو قسم کلی تقسیم شده‌اند: ادله معرفتی با اقسام «علم حضوری به خود»، «تحصیل علم حصولی توسط نفس»، «ادراک کلّیات» و «اتحاد علم، عالم و معلوم» و ادله غیر معرفتی با اقسام «اشتیاق به زندگی جاوید» و «نفس، منشأ امور ثابت» قابل تحلیل است. متکلمان نقل‌گرا این ادله را مخدوش دانسته و سعی در مناقشه در آنها دارند. نگارنده با تأمل در این مناقشات، به پاسخ‌گویی آنان بر اساس مبانی استاد پرداخته است. در ادامه اشاره‎ای به ادله متعدد و متکثر تجرّد نفس در آثار پیشینیان و برخی کاستی‎های آنها و گذر و تمسک آیت‌الله جوادی آملی از ادله ناتمام، به ادله‌ تامّ شده است. نویسنده معتقد است افزون بر ادله مورد استناد ایشان، ادله دیگری نیز توان اثبات تجرّد نفس را دارد که استاد به آن‌ها اشاره ننموده‌اند.

متافیزیک یا هستی‌شناسی مهمترین جریان فلسفه یا به تعبیری کل جریان فلسفه در تاریخ است. ارسطو و ابن‌سینا، هر یک جداگانه تأثیر ژرفی بر تاریخ متافیزیک گذاشته‎اند. ارسطو به عنوان مؤسس متافیزیک توانست با تسلط بر کل جریان فلسفۀ یونان برای نخستین بار اقدام به ایجاد نظام جامع فلسفی کندکه تقریباً تمام مباحث متافیزیکی بعد از خود را پوشش داده و تاریخ آن همواره باید ناظر به ارسطو نوشته شود. اما فلسفۀ ابن‌سینا برخلاف ابن‌رشد با فلسفۀ ارسطو فاصلۀ بسیار گرفت؛ بنابراین می‌توان از دو هستی‌شناسی متمایز سخن گفت که در تاریخ متافیزیک از قرون وسطا تا هگل به‌روشنی مطرح هستند، چه‌بسا اثر ابن‌سینا بیش از ارسطو بر تاریخ متافیزیک حک شده باشد! پژوهش حاضر به‌دنبال این است که به‌طور بنیادین و بر اساس نحوۀ جهان‌نگری این دو فیلسوف زمینۀ بازخوانی تاریخ فلسفه را هموار کند، به‌طوری که بنیاد متفاوت نظرات فلسفی آنها کاملاً متمایز و آشکار شود. روش مورد نظر پژوهش، پدیدارشناسی هرمنوتیک است که به دنبال پیدا کردن بنیاد متفاوت اندیشه در این دو تطور متافیزیکی است.

در جستار حاضر تلاش شده است تا به شیوه توصیفی- تحلیلی با رویکرد عقلی و فلسفی، مبانی وجودشناختی و معرفت‌شناختی تزکیه نفس و ضرورت آن، براساس مبانی حکمت متعالیه صدرایی استخراج شده و مورد بازخوانی و تحلیل قرار گیرد. در پایان، این نتیجه به دست آمده است که پس از تنزل وجودی انسان از عالم ماوراء طبیعت و آغاز پیدایش او در عالم طبیعت، گونه‌ای وابستگی وجودی به عالم ماده و مجرد برای انسان پیدا می‌شود؛ این وابستگی وجودی، به دلیل اینکه زمینه‌ساز رفع نیازمندی‌های انسان می‌شود، نوعی دلبستگی به دو عالم ماده و ماوراء ماده را در او پدید می‌آورد. اگر دلبستگی انسان، در مسیر تعدیل و تربیت قرار نگیرد، سبب توجه بیش از اندازه او به عالم ماده و طبیعت شده و به دنبال آن از جنبه ماورائی خود فاصله می‌گیرد؛ این فاصله سبب ازمیان رفتن تعادل در دو جنبه وجودی و دلبستگی افراطی به عالم طبیعت میشود. بر این اساس، تزکیه نفس، همان «بیرون آمدن انسان از دو لبه افراط و تفریط» و «جهت‌دهی دلبستگی او به دو عالم طبیعت و ماوراء» است. این پژوهش را می‌توان نمونه‌ای از کاربردی نمودن مبانی فلسفی حکمت متعالیه در حوزه اخلاق دانست.

هایدگر به مناسبت‌های مختلف به تأثیر گسترده و عمیق دیلتای بر اندیشه‌‌ی خود اذعان کرده است به طوری که برخی از شارحان هایدگر نقش دیلتای را در شکل‌گیری اندیشه‌ی او حتی بیش از هوسرل دانسته‌اند. برای مثال، او در هستی و زمان بارها به این نکته اشاره می‌کند که نظراتش در باب حیات و تاریخ بسیار متأثر از آرای دیلتای در این زمینه‌اند. همچنین، انتشار درسگفتارهای 1919 تا 1923 هایدگر، عمق این تأثیر و پیوندهای موضوعی میان اندیشه‌ی دیلتای و هایدگر متقدم را بیش از پیش آشکار کرده است. هدف ما در این مقاله فهم بهتر نسبت میان اندیشه‌ی این دو فیلسوف، به خصوص در رابطه با موضوع تحلیل حیات و تاریخمندی و لوازم و پیامدهای این تأثیرگذاری بر اندیشه‌ی هایدگر متقدم است.