جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در عرفان اسلامي، «فناي في الله» مقصد نهايي است و در مکتب ادويته ودانته «مُکشه». با توجه به شباهت‌هاي ميان عرفان اسلامي و مکتب مذکور، مقايسة اين دو آموزه مي‌تواند به درک عميق‌تر «فناي في الله» کمک کند. پرسش اين است: چه وجوه اشتراک و تفاوتي ميان مقام «فناي في الله» در عرفان اسلامي با تأکيد بر آراي ابن‌عربي و مقام «مُکشه» در مکتب ادويته ودانته با تأکيد بر آراي شَنکَره مي‌توان يافت؟ براي پاسخ، در مرحلة جمع‌آوري اطلاعات، روش توصيفي، و براي تجزيه و تحليل اطلاعات، روش تحليلي ـ مقايسه‌اي به‌کار رفته است. بر اساس يافته‌هاي تحقيق، وحدت‌گرايي، معرفت‌محوري، و نقش ابزاري عمل، وجوه شباهت اين دو آموزه است و تفاوت‌هاي آن دو عبارت است از: وجودي ـ معرفتي بودن فنا به‌رغم شهودي بودن مُکشه؛ مبدأ بودن حرکت حبي براي فنا به‌رغم مبدأ بودن سَمساره براي مُکشه؛ نقش انسان کامل در فنا به‌رغم عدم توجه به انسان کامل در مُکشه؛ تأکيد بر وجه خاص در آموزة فنا به‌رغم عدم توجه به آن در مُکشه؛ توجه به مرحلة بقاي بعد الفنا در آموزة فنا و عدم توجه به آن در مُکشه.

مايستر اکهارت (1328-1260م) ميان وجودي که خالق مخلوقات است، يعني خدا يا «God»، و ذاتي واحد و مطلق از هر قيدي، يعني الوهيت يا «Godhead» تمايز قائل مي‌شود. هدف اين مقاله تحليل و تبيين نسبت بين خدا و ذات او با مخلوقات بر اساس وجوه اين تمايز است. نتايج اين تحليل نشان مي‏دهد که بر اساس ديدگاه اکهارت، خدا عالَم را به عنوان مخلوق، متّحد با خود آفريده است. بين او و مخلوقات سنخيت علّي و معلولي وجود دارد. امکان شناخت خدا از طريق قواي ادراکي و امکان سخن گفتن دربارة خدا وجود دارد. اما مبتني بر همين ديدگاه، الوهيت ذات هر موجود و منشأ همة کمالات وجودي است. به واسطة دو ويژگي اصلي وحدت مطلق و فاعل نبودن، شبيه به چيزي نيست و هيچ نسبت و سنخيتي با هيچ چيز ندارد. از هر قيدي، حتي قيد اطلاق، مبرّاست و نمي‏توان آن را وجود خواند. نه امکان سخن گفتن دربارة الوهيت وجود دارد و نه امکان شناخت؛ بلکه تنها به واسطة عروج مي‏توان با او يکي شد. در نتيجه، بر پاية ديدگاه اکهارت، الوهيت با ذات هر موجود، عينيت دارد و با وجود آنها داراي تباين است.

عبد اسم از جمله اصطلاحاتي است که در دستگاه عرفاني ابن‌عربي مطرح و به وسيلة برخي پيروانش تبيين شد. اين مفهوم به اين معناست که وقتي سالک در فناي صفاتي يا بقاي پس از آن، با اسمي از اسماي الهي متحد شد، در وجود او جز حقيقت اسم مزبور حقيقت ديگري يافت نمي‌شود و وجود او به تمام معنا تحت تدبير و ربوبيت آن اسم واقع مي‌شود. در چنين حالتي گفته مي‌شود او عبد آن اسم شده است. اين مسئله در دو دانش عرفان نظري و عملي قابل طرح است: در عرفان نظري ذيل بحث انسان کامل و نيز ذيل بحث مظاهر اسما‌ و در عرفان عملي ذيل ويژگي‌هاي سالک در سفر دوم از اسفار اربعة عرفاني. در عبوديت اسم، هم اسم الهي و هم عبد آن، هر کدام در ارتباط با يکديگر احکام و ويژگي‌هايي دارند: اسم الهي ضمن شکل دادن به باطن و حقيقت قلبي سالک، او را ربوبيت مي‌کند؛ عبد هم ضمن مظهريت براي آن اسم‌، مجراي فيضي براي آثار آن مي‌شود.

نوشتة حاضر به بررسي و تحليل نظام انديشة اشو در حوزة انسان‌شناسي مي‌پردازد. وي معتقد است كه انسان‌ها داراي دو ساحت مادي و مجردند که در بين اين دو، اصالت با روح انسان است. چنانكه از سخنان او به دست مي‌آيد، وي نگاه مثبتي به ذات انسان دارد و معتقد است كه انسان بايد با اختيار خود گوهر درونش را متجلي کند؛ هر‌چند اين امر سبب نمي‌شود که انسان هدف و مرکز خلقت باشد. گفتار اشو در باب هدف و معناي زندگي انسان دچار ابهام و تضاد است؛ زيرا دو رويکرد در بيان اشو وجود دارد: در برخي سخنان، وجود هدف و معنا براي زندگي انساني نفي مي‌شود و در بعضي ديگر، هدف‌هايي چون روشن‌ضميري، خودآگاهي، بي‌ذهني و لافکري و... براي زندگي بيان مي‌شود که در ساية زندگي مطابق با طبيعت معنا پيدا مي‌کنند.

در غرب بحث دربارة اخلاق ‌زيست‌محيطي به‌عنوان يكي از سرفصل‌هاي اصلي اخلاق جهاني دچار دگرديسي هويتي شده است. دليل اين دگرديسي، عدم توفيق كانون‌هاي چهارگانة اخلاق ‌زيست‌محيطي در زمينة مهار بحران‌هاي زيست‌محيطي است. امروزه تمرکز پژوهش‌هاي زيست‌محيطي انديشمندان بزرگ غربي سمت وسويي ديني به خود گرفته است. آنچه امروزه در مراکز آکادميک غرب تحت‌عنوان «معنويت زيست‌محيطي» شنيده مي‌شود، کوچ کردني آرام از اخلاق ‌زيست‌محيطي مبتني بر انسان به اخلاق مبتني بر «معنويت» است. نگارنده با بررسي سير دگرديسي آثار پژوهشي شکل گرفته در مغرب زمين، «انديشة تجلي» را مهم‌ترين خاستگاه معنويت ‌زيست‌محيطي در عالم اسلام مي‌داند. اين مقاله مي‌کوشد در دو منبع حکمت و شريعت اسلامي شاکلة اصلي اين موضوع را کندوکاو نمايد. روش به كار رفته در اين پژوهش، اسنادي ـ تحليلي است؛ بدين نحو كه ابتدا برخي از مهم‌ترين نظريات و كانون‌هاي زيست‌محيطي و در ادامه، انديشة تجلي در دامان شريعت و حكمت بحث خواهد شد و به اين نتيجه‌ خواهد رسيد كه مجموع نصوص متقن ديني و متون حکمي ـ عرفاني، زيست‌بومي فکري – فرهنگي ايجاد کرده است که اين زيست‌بوم ظرفيت بالايي براي پذيرش انديشة تجلي دارد. اين انديشه به شرط ايجاد سازوکارهاي دقيق، قدرت خوبي در زمينة فرهنگ‌سازي زيست‌محيطي دارد.

گرايش به مباحث عرفاني در دورة معاصر و نياز مبرم به بازبيني متون عرفاني‌، پژوهش‌گران را بر آن مي‌دارد تا نگاهي دوباره به آثار عرفاني دوره‌هاي گذشته بيندازند. در اين ميان، کتاب منازل السائرين از جمله منابع مهم در عرفان عملي است که مجموعه‌اي نظام‌مند را جهت طي مراحل کمالات انساني براي سالک طريق ترسيم مي‌کند. در اين پژوهش به شناسايي عامل محرک در اين نظام و تطبيق آن با نظام عرفان عملي مبتني بر نهج‌البلاغه پرداخته شده است. بر اين اساس، «يقظه» عامل محرک در نظام منازل السائرين، و «تفکر» عامل محرک در نظام مبتني بر نهج‌البلاغه است‌. نقطة تلاقي اين دو نظام در بحث شناخت عامل محرک‌، بهره‌گيري از انوار عقلانيت است که در دستيابي به مقام «تفکر» نقش زير‌بنايي و در رسيدن به مقام «يقظه» به عنوان يکي از اسباب آن مطرح شده است.