جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث رایج در چیستی علوم انسانی و توسعۀ آن بحث از روش‌پژوهشی و روش‌شناسی در علوم انسانی است. با وجود کثرت مطالب، مقالات، و حتی کتاب‌های درسی در روش تحقیق، در اینکه مقصود از روش‌شناسی چیست، ابهام‌ها و اختلاف‌نظرهای بنیادین وجود دارد. در میان مباحث روش‌شناختی، بیش از همه مبانی فلسفی روش‌های پژوهش مورد توجه است. در این مقاله پس از بررسی دو مثال از «روش‌های استنباط علّی» و «روش‌های بررسی اعتبار ابزارهای گردآوری داده کمّی»، نشان داده می‌شود که بحث الگوهای طراحی روش تحقیق در عین اهمیت بسیار و تأثیرپذیری از مبانی فلسفی، فی نفسه بحثی فلسفی نیست؛ زیرا در طراحی یک روش تحقیق، ابتدا خلاقیت پژوهشگران و به‌دنبال آن شناخت ظرفیت‌های اجزای روش تحقیق نیز مؤثر هستند و این بحث یکی از مباحث بسیار مهم روش‌شناسی است. برای تبیین نقش «شناسایی ظرفیت‌های اجزای تحقیق» در طراحی روش، از این ایده استفاده می‌شود که روش پژوهش یک «فناوری نرم» است و روش‌شناس، اصول طراحی مصنوعاتی فناورانه با کارکرد «تولید اطلاعات معتبر برای پاسخ به مسائل علمی» را ارائه می‌دهد. بر این اساس، با وجود عنصر خلاقیت، شناسایی ظرفیت‌های درونی ابزارهای گردآوری و تحلیل داده‌ها رکن دانشی روش‌شناسی است که استفاده از آنها هم متأثر از مبانی فلسفی (به‌ویژه معرفت‌شناختی) و هم نیازمند استفاده از مبانی غیرفلسفی ازجمله آمار و ریاضیات، زبان‌شناسی، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی و مانند آن است. اما عموماً طراحی روش‌ها مبتنی بر ایده‌هایی اساسی است که حلقۀ واصل مبانی و دانش‌های فنی هستند و استخراج و ارزیابی این ایده‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

در دهه‌‌های گذشته در بحث از امکان یا امتناع علم دینی، از دیدگاه‌های مختلف فلسفۀ علمی (اثبات‌‌گرایی، ابطال‌‌گرایی پوپری، برنامۀ پژوهش علمی لاکاتوشی، پارادایم علم کوهنی وغیره) بهره گرفته شده است، اما تاکنون دربارۀ قابلیت‌‌های واقع‌‌گرایی انتقادی در حمایت از ایدۀ علم دینی کار چندانی انجام نشده است و پژوهش‌های انجام‌شده نیز به ابعاد مختلف ایدۀ علم دینی نپرداخته‌‌اند. در این مقاله پس از معرفی مختصر واقع‌‌گرایی انتقادی، به‌صورت متمایز «معناداری»، «امکان»، «ضرورت»، «مطلوبیت»، «چگونگی تولید» و «آینده» علم دینی از منظر واقع‌‌گرایی انتقادی بررسی می‌‌‌شود تا نشان داده شود این دستگاه فلسفی، که فلسفۀ علوم طبیعی، فلسفۀ علوم انسانی و فلسفۀ فراطبیعت را دربرمی‌‌گیرد، ظرفیت بالایی برای پشتیبانی از ایدۀ علم دینی دارد.

شناخت فرایند خلق و ادراک آثار معماری از مسائل مهم و پیچیدۀ حوزۀ معماری است و علی‌رغم پژوهش‌های متعددی که در دهه‌های اخیر پیرامون آن صورت گرفته، هنوز برخی از ابعاد این فرایند ناشناخته باقی مانده است. با توجه به اینکه شناخت مناسب از این فرایند می‌تواند زمینۀ ارتقای کیفیت آثار معماری را فراهم آورد و به حل بسیاری از مسائل پیش روی معماران کمک کند، مسئلۀ پژوهش حاضر بازخوانی ساختار فرایند خلق و ادراک آثار معماری براساس مبانی دیدگاه حکمت متعالیه درنظر گرفته شده و برای انجام آن از راهبرد استدلال منطقی استفاده شده است. در این پژوهش ابتدا به تعریف دقیق از انسان، هستی، ابعاد و ظرفیت‌های هر یک پرداخته شده و سپس نحوۀ تعامل انسان و هستی و بازتاب این رابطه بر فرایند خلق و ادراک آثار معماری براساس مبانی حکمت متعالیه، که شالودۀ نظری این پژوهش است، مطالعه و بررسی شده است. همچنین، با توجه به آنکه براساس مبانی حکمت متعالیه، خداوند انسان را در صفت خلاقیت به صورت خود آفریده و متعالی‌ترین خلق نیز عالم هستی است، در این پژوهش فرایند خلق عالم هستی مورد بازخوانی قرار گرفته است و با الگوگیری از آن، ساختار فرایند خلق و ادراک آثار معماری در پنج مرحله تبیین شده است که ارکان اصلی سازندۀ این ساختارعبارت‌اند از: مرتبۀ نفس معمار و مخاطب، قوای ظاهری انسان (بینایی، بویایی، شنوایی، چشایی و لامسه) و قوای باطنی او (قوۀ متصرفه، خیال یا همان خزانۀ صورت، حافظه یا همان خزانۀ معنا، حس مشترک و واهمه) در معمار و مخاطب، مقوله‌های سازندۀ معماری (فرم، کاربرد، معنا، طرح و ساخت، بافت و پیوستگی، روحیه و اراده) و نیازهای چهارگانۀ انسان (مادی، روانی، عقلانی و روحانی) و درنهایت با شناسایی عوامل مؤثر بر کیفیت این فرایند پیشنهادهایی جهت ارتقای کیفیت آن ارائه شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد با قراردادن مبانی جامع مکتب اسلام به‌عنوان شالودۀ نظری پژوهش‌های معماری می‌توان به حل مسائل پیچیده در حوزۀ معماری کمک کرد.

در ادبیات اقتصاد اسلامی توجه چندانی به ابعاد بین‌رشته‌ای نشده است. همین امر موجب بروز مشکلاتی در گسترش نظریه‌های این حوزۀ مطالعاتی شده است. در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی به تبیین هویت بین‌رشته‌ای اقتصاد اسلامی می‌پردازیم. بنا به فرضیۀ مقاله، هویت بین‌رشته‌ای اقتصاد اسلامی برای نظام اقتصادی اسلام، شبکه‌ای از اهداف اقتصادی و فرااقتصادی را تعیین می‌کند که آن را از اقتصاد متعارف متمایز می‌‌کند. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که اقتصاد اسلامی از آن جهت هویت بین‌رشته‌ای دارد که اهداف نظام اقتصادی ارزشی ابزاری دارد و در خدمت اهداف سایر نظام‌ها ازجمله نظام فرهنگی، سیاسی و اجتماعی اسلام قرار می‌گیرد. بر این اساس، نظام اقتصادی مطلوب در رویکرد اسلامی نظامی است که ضمن تأمین اهداف اقتصادی همچون رشد و عدالت اقتصادی، به تحقق اهداف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی اسلام نیز کمک کند و یا حداقل مانعی برای تحقق آن اهداف نباشد. گذشته از آنکه اعمال سیاست‌های اقتصادی منوط به فهم لایه‌های مختلف واقعیت شامل ابعاد فرهنگی، سیاسی و اجتماعی آن است، پیوند آرمانی و کارکردی نظام اقتصادی با سایر نظام‌ها باعث می‌شود که نظریه‌پردازی در اقتصاد اسلامی وابسته به نظریه‌های سایر علوم انسانی اسلامی ازجمله جامعه‌شناسی، علوم‌ سیاسی و علوم تربیتی اسلامی شود. سیاست‌گذاری برای تحقق اهداف اقتصاد اسلامی نیازمند اطلاعاتی از سایر علوم انسانی اسلامی همچون جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، علوم سیاسی اسلامی دربارۀ واقعیت چندلایۀ خارجی است که نمی‌توان نگاهی تجریدی به آن داشت.

باوجود انتشار آثار بسیاری دربارۀ دولت، تاکنون مطلبی مبنی‌بر اینکه دیدگاه حکمت متعالیه به دولت چیست منتشر نشده است و این موضوع می‌تواند محل بحث و گفت‌وگو باشد. بر این اساس، بحث حاضر این مفروض را درپی دارد که هر مکتب فلسفی، حتی اگر دربارۀ دولت هیچ اظهارنظر صریحی هم نداشته باشد، می‌تواند به‌صورت بالقوه واجد نظریۀ دولت باشد که براساس الزامات آن دستگاه فکری باید مورد بحث و گفت‌وگو قرار گیرد و ابعاد آن آشکار شود. مقالۀ حاضر، ضمن تبیین این مسئله از منظر حکمت متعالیه، درواقع درآمدی بر نظریۀ دولت در این حکمت است. اهمیت موضوع از آنجا ناشی می‌شود که حکمت متعالیه به‌‌منزلۀ پشتوانۀ فلسفی انقلاب اسلامی مطرح شده است؛ از‌این‌رو، ضرورت دارد که به‌خاطر اهمیت دولت به موضوع آن در جامعه پرداخته شود و دیدگاه این مکتب دربارۀ دولت آشکار شود. مدعا این است که نظریۀ دولت مبتنی‌بر شاخص‌ها و ارکانی است که از خود این حکمت ناشی شده است و باید بتوان در تبیین ابعاد نظریۀ دولت به این حکمت ارجاع داد؛ از‌این‌رو، توجه به ساخت دولت و وجه مردمی آن و نقش رهبری در صدر آن قرار می‌گیرد و قابل توجه است. پرداختن به این بحث، افزون بر عمق و غنابخشی به مباحث دولت، موجب می‌شود فهم بهتری از نظریۀ دولت داشته باشیم و امور جامعه نیز سامان بهتری بیابد.