جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رفتار سیاسی رسول خدا با اهل کتاب دارای اصول و ضوابط بوده که علی‌رغم اهمیت زیادی که داشته است، با نگاه تدوین نظام سیاسی به آن توجه شایسته‌ای نشده است. این تحقیق که با عنوان «نگرش قرآنی بر اصول سیاسی پیامبر اسلام در مواجهه با اهل کتاب» نگاشته شده است، به دنبال آن است که از رفتار پیامبر اسلام اصول سیاسی را استخراج کند تا در جامعۀ امروزی دستمایه‌ای باشد برای کسانی که به نوعی با اهل کتاب در عرصۀ سیاسی و اجتماعی مواجه هستند. به این منظور تمامی آیات و سوره‌هایی که دربارۀ اهل کتاب آمده است، به طور ویژه و در کنار روایات و تفاسیر مورد بررسی قرار گرفته و اصول سیاسی پیامبر از آن استنباط شده است. حاصل این پژوهش استخراج اصولی است مانند: همزیستی مسالمت‌آمیز در کنار اهل کتاب، دعوت به حق و یکتاپرستی، پرهیز از تحریک و ایجاد تنش در بین آن‌ها، مقابله با نفوذ اهل کتاب در بین مٶمنان، هشدار به انحرافات آن‌ها و جهاد با منحرفان اهل کتاب. در این پژوهش اصول مذکور با تأکید بر آیات شریفۀ قرآن کریم و با کارکرد دیپلماتیک استخراج و جدول‌بندی شده است.

ابن‌سینا سورۀ مبارکۀ اخلاص را که به توحید هم شهرت دارد، با استفاده از مفاهیم و اصطلاحات رایج در فلسفه و با تکیه بر قواعد فلسفی و به روش دقیق برهانی تفسیر کرده است. او به این سوره که محور بحث آن خداشناسی و توحید است نگاهی فیلسوفانه دارد. او نه‌تنها بین آیات این سوره که بالاتر از آن حتی در بین کلمات به کاررفته در آن نظم و ترتّب عقلی می‌بیند و دلیل هر مطلبی را در ماقبل آن جستجو می‌کند. او در متن تفسیری خود همۀ تلاش خود را صرف می‌کند تا با استمداد از اصولی که در نظام هستی‌شناسی خود به آن دست یافته است، این نظام دقیق عقلی بین کلمات و آیات را آشکار سازد. ما در این مقاله به تحلیل روش تفسیر ابن‌سینا از سورۀ اخلاص و قواعد عقلی که او در معرفی ذات حق و شناخت او بهره گرفته است، می‌پردازیم و ضمن آن، کارآمدی گرایش فلسفی در تبیین مقاصد این سوره را مورد ارزیابی قرار داده، به محوری بودن آیۀ اول سورۀ اخلاص در معرفی خدای تعالی توجه داده و به همسویی که بین عقل و شرع در آیات این سوره وجود دارد، پی می‌بریم.

یکی از جنبه‌های اعجاز قرآن، جنبۀ فصاحت و بلاغت آن است. در همین حال داستان بنی‌اسرائیل یکی از داستان‌های مهم قرآنی و سرشار از نکات اخلاقی و تربیتی است که در بسیاری از سوره‌های قرآن مطرح شده است. سٶال این است که استفاده از فنون و صنایع بلاغی و به طور خاص در داستان بنی‌اسرائیل در قرآن، چه تأثیری بر انتقال پیام یا محتوا دارد. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی، تأثیر این فنون و صنایع را در برخی آیات مرتبط با داستان بنی‌اسرائیل در قرآن بررسی کرده است. با بررسی این آیات مشخص می‌شود که قرآن فنون و صنایع بلاغی را به صورتی اعجازآمیز به خدمت گرفته است تا پیام و محتوا را به مٶثرترین شکل ممکن به مخاطبان منتقل کند. استفاده از این فنون، زیبایی، لطافت و تأثیر پیام‌های قرآنی را چند برابر کرده است. از اسلوب به کاررفته در قرآن می‌توان دریافت که استفاده از فنون و صنایع ادبی به ویژه برای بیان امور اخلاقی، تأثیر سخن را بر مخاطبان بسیار افزایش می‌دهد و پذیرش پیام آن را برای آنان آسان می‌کند.

حرف «علی» از حروف جرّ مکانی در زبان عربی است که در موارد متعدد در قرآن به کار رفته است. این حرف در معنای پیش‌نمونه‌ای خود مفهوم استعلا را کدگذاری می‌کند. اما همۀ موارد کاربرد این واژه در قرآن، محدود به این معنای پیش‌نمونه‌ای نیست. بلکه با قرار گرفتن در بافت‌های مختلف و به روش‌های مختلف وارد حوزه‌های معنایی جدید شده است. نوشتار حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از اصول معناشناسی شناختی، کاربردهای این حرف در قرآن را مورد بررسی قرار داده است تا تحلیلی هدفمند از معانی آن ارائه دهد. لذا بر اساس اصول معناشناسی شناختی، ابتدا معنای اصلی حرف «علی» شناسایی شد، سپس کیفیت بسط این معنای پیش‌نمونه‌ای مورد بررسی قرار گرفت. طبق بررسی‌های انجام‌شده، این حرف با معنای مرکزی خود از طریق استعاره و طرح‌واره، وارد حوزه‌های مفهومیِ تازه‌ای شده و شبکه‌ای از معانی مختلف را ایجاد کرده است. در شکل‌گیری این معانی، تغییر عامل و بافت، نقش مهمی ایفا می‌کنند.

علم قرائات از جملۀ علوم قرآنی است که غنی‌ترین میراث قرائی ـ فرهنگی را در چند سدۀ نخست هجری به خود اختصاص داده است و با رجوع به کتب فهارس می‌توان شاهد صدها اثر با این موضوع بود که در آن دوره به نگارش درآمده است. «توجیه قرائات» به عنوان فصلی مهم از این علم در گام‌های آغازین در لابه‌لای دیگر آثار قرائی نمود یافت و در اواخر قرن دوم هجری رو به استقلال نهاد. در کنار قرائات مشهوری که محل بحث و بررسی عالمان اسلامی بود، «توجیه قرائات شاذ» نیز به عنوان حوزه‌ای نوین در قرن چهارم پدیدار گشته و آثاری در این زمینه نگاشته شد. المحتسب فی تبیین وجوه شواذّ القراءات و الایضاح عنها اثر ابن جنّی از آغازین و مهم‌ترین نمونه‌های توجیه قرائات شاذ قرآنی است که در جستار پیش رو مورد مطالعه قرار گرفته است. نگارندگان با استقراء انواع توجیهات ارائه‌شده برای قرائات شاذ در این اثر، به گونه‌شناسی این توجیهات پرداخته‌اند. موارد بررسی‌شده عبارت‌اند از: توجیه بر اساس «قرائات سبعه»، «دیگر قرائات قرآنی»، «احادیث رسول اکرم»، «شعر»، «لهجه‌های قبایل عرب»، «امثال»، «قیاس» و «سیاق آیات».

تعلیق تکنیکی در داستان‌سرایی است که موجب ایجاد حالت انتظار و هول و ولا در مخاطب نسبت به ادامۀ داستان می‌شود. هدف از ایجاد تعلیق در داستان، بالا بردن جذابیت و کشش داستان و همراهی بیشتر مخاطبان با داستان است. برخی دانشمندان به صورت کلی استفاده از این تکنیک در داستان‌های قرآنی را بررسی نموده‌اند. اما پژوهشی دقیق و جزئی و با رویکرد روایت‌شناختی دربارۀ گونه‌های تعلیق در قرآن، امری است که تا کنون مورد توجه محققان قرار نگرفته است. گونه‌شناسی انواع تعلیق در داستان‌های قرآنی می‌تواند گامی مؤثر در راستای شناسایی وجوه زیبایی‌شناختی و جذابیت داستان‌های قرآنی باشد. این مقاله در صدد است با روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد روایت‌شناختی، انواع مختلف تعلیق در قرآن کریم را دسته‌بندی نماید. در پایان نیز این نتیجه حاصل شده که در داستان‌های قرآنی از دو گونۀ تعلیق ذاتی و تعلیق عرضی با تقسیم‌بندی‌های جزئی‌تر استفاده شده و همچنین از این تکنیک در سوره‌های غیر داستانی نیز بهره برده شده است.

در بررسی‌های ادبی زبان‌ها، پژوهش‌هایی دربارۀ هماهنگی لفظ و معنا به ویژه در شعر و نظم صورت گرفته است. پژوهش‌های مشابهی در زمینۀ زبان قرآن نیز انجام پذیرفته، اما آنچه کمتر بدان توجه شده است، نقش فیزیک حروف در معنادهی عام و بررسی اشتراکات موجود در این زمینه در میان برخی زبان‌ها و نیز تنبه به نقش فطرت انسانی به عنوان پایۀ مشترک ادراک در این زمینه است. مقالۀ حاضر، از قرآن کریم به مثابۀ کتاب فطرت انسانی سخن می‌گوید و معنادهیِ آوایی آن را برای مستمعان زبان‌های مختلف مورد توجه قرار می‌دهد. در تحقیق حاضر، ارتباط فیزیکِ صوت و معنای آن مورد بررسی قرار می‌گیرد و با نمونه‌هایی از آیات و عبارات قرآن و زبان‌های دیگر تطبیق داده می‌شود. مقاله در پایان، انجام تجزیه و تحلیل علمی صوت قرآن و سنجش داده‌های به دست‌آمده در معنادهی قرآن را پیشنهاد می‌کند.

در این مقاله، ویژگی‌های زبان قرآن با شاخصه‌های دیسکورس‌های گفتاری و نوشتاری مقایسه و انگارۀ گفتاری بودن زبان قرآن بررسی و ارزیابی شده است. نگارندگان مقاله، بر خلاف دیدگاه معتقدان به گفتاری بودن زبان قرآن که با انطباق بسیاری از ویژگی‌های سبکی و اسلوبی متعلق به زبان گفتار، مانند تکرار، التفات، عدم تناسب، تنوع موضوعی و غیره بر زبان قرآن، زبان این کتاب آسمانی را گفتاری می‌دانند، معتقدند برای داوری دربارۀ گفتاری یا نوشتاری بودن زبان قرآن، باید فرایند شکل‌گیری و تولید متن قرآن را بررسی کرد. نگارندگان در این مقاله، با بررسی شاخصه‌های دیسکورس‌های گفتاری و نوشتاری و مقایسۀ آن‌ها با ویژگی‌های زبان قرآن، روشن ساخته‌اند که ویژگی‌های زبان قرآن با شاخصه‌های دیسکورس‌های گفتاری انطباقی ندارد و قرآن کریم در دیسکورسی نوشتاری شکل گرفته است، بنابراین زبان آن نیز نوشتاری است.

عرضۀ نظریات رایج در فلسفۀ اخلاق بر قرآن و حدیث به عنوان منابع اصلی تفکر اسلامی و سنجش این نظریات با مبانی و مفاهیم این منابع، در عین صعوبت می‌تواند تا حدی برای ترسیم نظریۀ اخلاقی اسلام راهگشا باشد. در این مقاله، نظریۀ خودگروی اخلاقی به مثابۀ یکی از نظریات مطرح در حوزۀ اخلاق هنجاری، با عرضه بر قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. به نظر می‌رسد بیشتر آیات قرآن در حوزۀ اخلاق، ظاهری خودگروانه داشته، انسان را به سوی پی‌جویی منفعت اخروی خویش نظیر رسیدن به بهشت، رضوان الهی، فلاح و... ترغیب می‌کند. اما همچنان آیات دیگری را می‌توان یافت که در برابر خودگروی اخلاقی قرار دارند و این نشان‌دهندۀ آن است که نظریۀ اخلاقی اسلام با استناد به آیات قرآن کریم تنها در خودگروی خلاصه نمی‌شود و تبیین اینکه نظریۀ اخلاقی اسلام دارای چه ویژگی‌هایی است، نیازمند داشتن نگاهی جامع به آیات قرآن کریم و دیگر منابع است.

روش تحلیل محتوای کیفی به صورت تخصصی به تحلیل محتوای متون می‌پردازد. قواعد و گام‌های روش تحلیل محتوای کیفی عمومی بوده و برای انواع متون به صورت مشترک استفاده می‌شود. اما در متن قرآن کریم فرض می‌شود که تمامی ابعاد مطالب آن ـ از جزئی‌ترین عبارات و حروف گرفته تا کلیت عبارت‌ها و سوره‌هاـ حاوی نکات و پیام‌هایی است که حکیمانه و آگاهانه در آن گنجانیده شده است و بنابراین در روش تحقیقی که به بررسی محتوای متن قرآن کریم می‌پردازد، بایستی الزاماتی گنجانیده شود که بتواند استفادۀ بیشتری از این نکات و پیام‌های قرآنی داشته باشد و علاوه بر آن ساختار علمی قابل قبولی برای محافل علمی ارائه نماید. این نوشتار، گام‌های روش تحلیل محتوای کیفی را مطابق با چنین اقتضائاتی بازتعریف نموده و آن‌ها را به صورت سه گام اصلی و گام‌های فرعی ذیل هر کدام توسعه داده است.