جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عشق یکی از اصول اساسی در جهان­بینی عرفانی و از محوری­ترین آموزه­های صوفیانه است. از سویی عشق از مباحث عمده‌ی روان شناسی نیز به شمار می­رود. با توجه به تأثیر شدید وین دایر(1940- 2015م) از ایدئولوژی شاعران و نویسندگان عارف، این مقوله در آثار وی نیز از اهمیّت به سزایی برخوردار گشته و به نقطه‌ی کلیدی در اندیشه و تفکر او بدل شده است. میان دیدگاه میبدی (متوفی 480 ه.ق) و مولوی (604- 672 ه.ق) با وین دایر مشترکات زیادی از جمله: فطری بودن عشق، پاک‌بازی در راه عشق، تسلیم در برابر معشوق و ذکر مدام و... نام برد. «عشق» به خداوند گره خورده­است به­گونه‌ای که سالک جز خدا چیزی را در نظر ندارد و بدون همراهی عشق الهی هیچ کاری پیش نخواهد برد. در مقاله‌ی حاضر، با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد تطبیقی، دیدگاه میبدی پیرامون مؤلّفه­های عشق و کمال‌طلبی با نظرات وین دایر و مولوی مقایسه شده است. تحلیل آراء این سه شخصیّت نشان می‌دهد که در ساختار مردم­گرای عشق، موضوعاتی چون توجّه به مفاهیم اساسی اخلاقی انسانی، دوری از ذمایم و رذایل اخلاقی مشترک بوده است. با استناد به یافته­های این بررسی میان­رشته­ای، اندیشه‌ی شکوفا بودن عشق به اثبات می­رسد.

رهایی در ادیان و مذاهب پیش از اسلام در خراسان و مناطق همسایه که بدین سرزمین رفت و آمد داشته و داد و ستدی فرهنگی میان مردمان این سرزمین‌ها در جریان بود، بازتاب‌های گسترده‌ای داشته است. و این زمینه‌های پیشااسلامی تا حدودی در عرفان اسلامی خراسان تاثیرگذار بوده است. در این مقاله به تاریخ اندیشه رهایی در سنت‌های دینی و معنوی پیش از اسلام خراسان اشاره، و در برخی مواضع به تاثیرات احتمالی این سرچشمه‌های کهن بر تصوف و عرفان خراسان پرداخته می‌شود. تتبع در منابع و مطالعه بازتاب‌های اندیشه رهایی در ادیان و مذاهب پیش از اسلام نشان می‌دهد پس از تأثیر عمیق قرآن و سنت پیامبر و امامان و پیشوایان اسلام بر عرفان خراسان (سرچشمه بنیادین)، سنت‌های دینی پیشا اسلامی در خراسان بزرگ همچون ادیان زرتشتی، بودایی، مسیحی، هندویی وچینی و بویژه معنویت دین مزدایی(فرزانگان ایران باستان و حکمای خسروانی) نیز در تطور اندیشه رهایی در عرفان خراسان تاثیرگذار بوده‌اند.

یکی از پیامدهای مدرنیته، شکل­گیری مکاتب اخلاقی و عرفانی جدید است که تلاش برای رسیدن بشر به آرزوهای دنیوی و لذت بردن از زندگی در صدر تعالیم آن­ها قرار دارد. مکتب کاستاندا که عرفانی سرخ­پوستی است، یکی از این مکاتب است که از جهاتی چون توجه به سحر و جادو، گرایش به گیاهان توهم­آمیز و ... قابل نقد و تأمل است. از مهم­ترین مباحث عرفانی این مکتب می­توان به اتّحاد با نیروی برتر، پرهیز از غرور و خودبینی، تأکید بر مرگ نمادین، بی­توجهی به دنیا و ... اشاره کرد. لازم به ذکر است که اندیشه­های عرفانی این مکتب از جهاتی چون بی­توجهی به خداوند، عدم اعتقاد به آخرت و معاد، تسلط بر نیروی برتر (قصد، عقاب و ...)، آسان بودن راه وصول، عدم پیوند فنا با بقا و ... قابل نقد و بحث است؛ درنتیجه این سؤال مطرح می­شود که تعالیم عرفانی کاستاندا تا چه حد با تعالیم ناب عرفان­های حقیقی – از جمله عرفان اسلامی- تطابق و تشابه دارد؟ بنابراین این مقاله با مطالعه‌ی اندیشه و تجربه­های عرفانی کاستاندا (با محوریت کتاب «قدرت سکوت»)، با رویکردی انتقادی و تطبیقی، به تبیین این تعالیم می­پردازد و سعی دارد صحّت اندیشه­های کاستاندا را با محوریّت عرفان اسلامی بسنجد.

مسأله‌ی خلود در عذاب جهنّم یکی از پر مناقشه‌ترین مسائل اعتقادی مربوط به مباحث معاد است که عده‌ی کثیری از دانشمندان و عالمان دینی را به خود مشغول کرده و صاحب‌نظران فراوان در علوم مختلف را به چالش کشیده است. عارفان، فیلسوفان، متکلّمان، مفسّران و دیگر دانشمندان دینی در این مورد اظهار نظر کرده و هر یک فهم خود را بیان داشته‌اند. ابن‌عربی و امام خمینی دو عارف و متفکّر برجسته جهان اسلام معتقدند که انسان‌ها در جهنّم عذاب دائمی نخواهند داشت و سرانجام از عذاب نجات پیدا خواهند کرد هر چند که جایگاه ابدی آن‌ها جهنّم باشد. به عقیده ایشان خلود در جهنّم به معنای خلود در عذاب نیست و با آن ملازمه ندارد. انسان‌های گرفتار در جهنّم پس از چشیدن عذاب و قابلّیت یافتن برای درک فیض خاص الهی مشمول رحمت حضرت حق‌تعالی شده و از عذاب‌های جهنّم نجات می‌یابند. البته این دو متفکر بزرگ اختلافات جزئی هم در این زمینه با هم دارند. این پژوهش با روش تحلیل محتوایی گفتار این دو متفکر بزرگ ضمن تبیین و مقایسه‌ی این دو دیدگاه به نقد و بررسی و رد نظریه‌ی ایشان می‌پردازد.

رشید‌الدّین میبدی کتاب تفسیر کبیر کشف الاسرار و عُدّة الابرار را در سال 520 هجری به انجام رسانده است. این اثر یک دوره‌ی کامل ترجمه و تفسیر و تأویل آیات قرآن مجید را در بردارد. در جلد چهارم کشف الاسرار حکایت مؤذنی آمده که گرفتار عشق بانوی ترسایی می‌شود و درپی آن تمام اعتبار و احترام سالیان خود را از دست می دهد. به نظرمی رسد این حکایت عرفانی یکی از مآخذ عطّار نیشابوری(537-627) در روایت شیخ صنعان در مثنوی منطق‌الطّیربوده است. عطّار این حکایت تمثیلی عارفانه‌ی میبدی را پرورده و به گونه‌ای دیگر بازآفرینی کرده است. محور اصلی در داستان شیخ صنعان و حکایت مؤذّن در کشف الاسرار، حکایت دل‌باختگی پیری عابد به دختری مسیحی است. هر دو شخصیت این دو داستان، دختری ترسا، زیبا و فتّان را می بینند که دل و هوششان را ربوده تا آن‌جا که خرقه و قبا فرو می‌گذارند و زنّار می‌بندند، به امر معشوق لب به مَی می آلایند و در سودای وصال دختر، از هر آنچه بدان اعتقاد داشته دل می بُرند و به خواست دختر ترسا برخلاف تمام قوانین دینی و اعتقادیشان عمل می کنند. بین این دو روایت نوعی خویشاوندی وجود دارد و مقاله‌ی حاضرمی­کوشد تا به صورت تطبیقی به بررسی این دو حکایت عرفانی بپردازد.

درشنه ­ها تعالیم هستی­ شناسانه‌ی خود را بر مبنای مشاهده‌ی باطنی قرار داده ­اند، هنرمند از طریق تلاش­های باطنی در صدد تجسّم بخشیدن صور ذهنی ­است. او سعی می­ نماید تا نه تنها به بیداری خود کمک کند، بلکه موجب تفسیر صوری شود که مشاهده­ کنندگان را به فهم برهما نزدیک کند. هنرمند چگونه به خلق اثر هنری دست می­ زند؟ چه مراحلی را باید برای دستیابی هنرش طی نماید؟ درشنه ­های سانکهیه، یگه و ودانته با روش عملی و نظری راه دست یافتن به هنر قدسی را بیان می­ کنند. سانکهیه با بیان نظم موسیقیائی عالم که با پوروشه و پرکریتی ارتباط دارد و اینکه عناصر پرکریتی موجودیّت کائنات را تشکیل می دهند؛ به آفرینش هنری دست می­ زند. یگه به هنرمند روش سه­ گانه‌ای را ارائه می­ دهد که به عمق اشیاء و موجب تجسّمی از برهما می‌گردد. درشنه ودانته به هنرمند گذشتن از چهار مرحله‌ی فریبنده‌ی ظواهر را می ­آموزد تا پس از عبور از کثرات به خلق هنر آسمانی برسد.