جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ امکان و چگونگی تحلیل اخلاقی مصنوعات فناورانه در مرحلۀ طراحی، یعنی قبل از آنکه بالفعل شوند و در دست کاربران قرار بگیرند، یکی از چالش‌های اخلاق فناوری است. این مسئله به‌ویژه در خصوص فناوری‌های نوظهور، که کاملاً بدیع‌اند و درخصوص پیامدهای عمدۀ آنها ابهام و عدم قطعیت زیادی وجود دارد، حادتر است. همچنین سؤال از امکان و نحوۀ جای‌دهی ارزش‌های اخلاقی خاص (غیرجهانشمول) در طراحی فناور‌ها با قید حفظ کارکرد آنها نیز مسئله‌ای مناقشه‌آمیز است. در این مقاله برای پاسخگویی به مسئله اول، روش‌شناسی مناسب تحلیل اخلاقی فناوری‌های نوظهور ارائه خواهد شد و در ادامه نیز برای پاسخ به مسئلۀ دوم، با تمرکز بر فناوری‌های بهسازی انسان (فبا)، نشان داده خواهد شد که نه تنها تحلیل اخلاقی دستۀ خاصی از این فناوری‌ها موسوم به فناوری‌های نوظهور ترا-انسانی، حاکی از تعارض آنها با ارزش‌های اخلاقی انسانی است بلکه امکان بازطراحی آنها برای جای‌دهی ارزش‌های مزبور نیز منتفی است.

این مقاله از دو بخش تشکیل شده است؛ در بخش اول اثبات می‌شود که نزول بلا یا نعمت از طرف خداوند بر بندگان علل متفاوتی دارد. در برخی موارد این علل با یکدیگر در تضاد هستند و نمی‌توان آنها را در یک مورد جمع کرد. در این خصوص شش علت برای ابتلا به مصائب و دو علت برای نزول نعمت بر بندگان از طرف خداوند در آیات و روایات یافت شده است. در بخش دوم اثبات می‌شود که به دلیل وجود تضاد در ادله نزول بلا و نعمت، نسبت دادن ابتلا به مصیبت یا نزول نعمت در یک فرد، به علت مشخص به صورت یقینی از نظر اخلاقی موجه نیست و این نسبت که قطعا خداوند به این دلیل خاص، نعمت یا مصیبت را نازل کرده، صحیح نیست. در خصوص اثبات این مطلب، دو دلیل اخلاقی ارائه شده است؛ یکی بر پایه نااخلاقی بودن دروغ بستن به فعل خداوند و دیگری بر پایه نااخلاقی بودن تهمت زدن به بندگان.

در منابع اسلامی توصیه شده است که اگر در عبادات و سوگواری اهل‌عصمت× گریه و بکاء مقدور انسان نبود، حالت گریه یا تباکی گرفته شود. مسئله این نوشتار بعد از تحلیل مفهومی، دسته‌بندی روایات و تبیین فلسفه و کارکردهای تباکی، بررسی جواز آن از منظر علم اخلاق است و اینکه در سوگواری حسینی ریا را مستثنی نموده و حتی جایز شمرده‌اند، چه اندازه وثاقت داشته و آیا شبهه ریای در عبادات در این مسئله موضوعیت می‌یابد یا خیر؟ با پژوهش صورت گرفته، به‌دست می‌آید که ریا در همه عبادات، از‌جمله عزاداری معصومین مردود بوده و نیت خالصانه شرط قبول فعل می‌باشد و تباکی که نوعی ایفای نقش و مدیریت باطن از راه ظاهر است، غیر از ظاهرسازی دروغین می‌باشد. این تظاهر مقابل اخلاص و مترادف با ریا نیست، بلکه ظاهر در برابر باطن است و اگر فعلی نمود خارجی و بیرونی یافت، لزوماً از آن ریا فهمیده نمی‌شود.

کتمان ممدوح و مذموم در اخلاق اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. در کتمان مذموم، شفاف‌سازی و آشکارسازی لازم است. آنچه در پژوهش حاضر کنکاش می‌شود کتمان و آشکارسازی جرم و خطاهای عمومی است که مجرم درخصوص عموم مردم و بیت‌المال مرتکب شده است. در اینجا پرسش بحث برانگیز این است که وظیفه اخلاقی مجرم در خصوص عموم مردم برای جبران جرم خود چیست و تا کجا جرم خود را کتمان کند؟ وظیفه دیگران درخصوص آشکارسازی چیست؟ این پژوهش نخست، اصل اوّلی اخلاقی، در کتمان اسرار، عیوب، جرم و خطاهای خود و دیگران را تبیین می‌کند؛ سپس وظیفه اخلاقی دیگران در مقابل مجرم و خطاهای عمومی در آشکارسازی اسرار و عیوب را معین می‌کند و در ادامه، وظیفه اخلاقی مجرم را بعد از اقدام مجرمانه و خطاهای عمومی، بیان می‌کند و در نهایت وظیفه اخلاقی مظلوم و دیگران (مانند رسانه‌ها) را در اطلاع‌رسانی ظلم مجرم و حدود و شرایط آن آشکار می‌سازد.

پس از پذیرش امکان استفاده هر‌یک از دو دانش فقه و اخلاق از احکام دانش دیگر، نوبت به بیان وظایف هر‌یک از پژوهشگران فقه و اخلاق هنگام مواجهه با این احکام می‌رسد. این نوشتار با ارائه الگویی جامع فروض متعددی از مواجهه پژوهشگر اخلاق با حکم فقهی را تصویر کرده، وظیفه وی را تحت سه عنوان لزوم تبعیت از حکم فقهی، لزوم توقف در صدور حکم نهایی و لزوم بقاء بر حکم اخلاقی و عدم اعتناء به حکم فقهی بیان می‌کند.

جایگاه اخلاقی حیوانات و مسئولیت اخلاقی در قبال آنها، مسئله مهمی در اخلاق کاربردی است. دکارت با یکسان دانستن حیوانات با مکانیسم‌هایی جسمانی، آنها را جسم محض می‌داند و این امر سبب می‌شود که حیوانات فاقد احساساتی مانند درد، دانسته شده و منابعی صرف محسوب شوند و دارای جایگاه اخلاقی نباشند و انسان در قبال آنها مسئولیت اخلاقی نداشته باشد. در مقابل این نظریه، ملاصدرا با قائل شدن به نفس حیوانی و تجرّد مثالی آن، مبنایی مناسب برای به رسمیت شناختن شأن و جایگاه اخلاقی اصیل برای حیوانات و به تبع آن مسئولیت اخلاقی در قبال حیوانات، فراهم می‌آورد. این امرسبب می‌شود تا فرد در برابر آزار حیوانات در مراکز نگهداری صنعتی، کشتارگاه‌ها و آزمایشگاه‌های مختلف، از نظر اخلاقی مسئول باشد و پیامدهای سوء چنین آزارهایی برای حیوانات و به تبع آن برای انسان به حداقل برسد.