جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقال درصدد است، علاوه بر واکاوی مفهوم رنج، به رابطة بین رنج و رهایی (رستگاری) در الهیات مسیحی بپردازد. تمرکز نویسنده بر سه طیف از رنج است که نه‌تنها از هم گسسته و غیرمرتبط نیستند، بلکه در ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر نیز به سر می‌برند: رنج مسیح به‌عنوان انسانی برگزیده و حتی خارق‌العاده؛ رنج انسان (معمولی) و رنج خدا. سئوال دربارة چرایی و چگونگی تحقق رنج است و توجه به یک رویکرد تئولوژیک در الهیات مسیحیت؛ خدایی که رنج می‌کشد. پاسخ الهیات مدرن مسیحی به این سئوال که آیا خداوند (با همة قدرت و قهاریتش) می‌تواند دچار رنج شود، مثبت است و البته مي‌کوشد به پارادوکس قادر و مطلق بودن خدای یگانه (که در عین حال پدر است) و رنج کشیدنش، با طرح مفاهیمی چون تجسم، کنوسیس (Kenosis) خدای عشق و رهایی، پاسخ دهد. البته این پاسخ، شرحی توأمان است بر چرایی رنج مسیح، و البته وجه کنوتیکی و غیرفیزیکی رنج او. از این‌رو وجه کنوتیکی رنج پدر و پسر، نشان از عمق رنجی داوطلبانه، آگاهانه و عامدانه، برای رستگاری بشر دارد؛ هرچند پدر این رنج را از همان ابتدای خلقت و با حلول روح خود در بنی‌آدم به جان خریده است. روایت چرایی و چگونگی وقوع این رنج ـ که در الهیات مسیحی، رنج قدسی و الهی (sacred and divine suffering) نام گرفته ـ با بهره‌گیری از رویکردهای متألهان متأخر مسیحیت (کاتولیک) انجام شده است که برخی از آنها مانند یورگن مولتمان، مفهوم رنج قدسی را تا بعد پراکتیکال الهیات امید و رهایی‌بخش (liberation theology) تداوم داده‌اند.

علامه محمدجواد بلاغی از عالمان برجستة قرن سیزدهم قمری است که تألیفات متعددی در دفاع از اسلام و تشیع دارد. از جمله آثار پربار ایشان، که با سبکی نو در قالب گفت‌وگوهای نمایشنامه‌ای نوشته شده، کتاب «الرحلة المدرسيّة» است که تا کنون جز دو ترجمة ناقص و ضعیف، کار جدی بر روی آن صورت نگرفته است. مطالعة روش‌شناسانة این اثر، تبحر علامه را در فنون گوناگون روشن می‌سازد. در این نوشتار، روش علامه در جزء نخست این کتاب که با موضوع بحث‌هایی دربارة تورات و انجیل است، در قالب سه روش «تأمل انتقادی در عهدین»، «مقایسه میان عهدین و قرآن» و «استفاده از شیوه‌های گفتمان قرآنی» بررسی شده است. برخي از این مباحث عبارت‌اند از: نقد منبعی و محتوایی عهدین؛ اختلاف و اضطراب ترجمه‌ها و نسخه‌های آن؛ و احکام نادرست عهدین و اشتباهات فراوان تاریخی و جغرافیایی آن. در زمينة روش مقایسه میان عهدین و قرآن نيز می‌توان به محورهای اصلی توحید، نبوت و معاد در مقابل تعالیم فراوان ناسازگار با منطقِ عقل و وحی عهدین در این حوزه‌ها ـ که متأثر از وحیانی نبودن آن است ـ اشاره کرد. مهم‌ترین روش شکلی کتاب نیز استفاده از روش‌های گفتمان قرآن (برهان حِکمی، موعظة حسنه و جدل احسن) در گفتمان با مخاطب است که در این نوشتار، واکاوی شده است.

آیات قرآن نشان از آن دارند که در تورات ذکر «معاد» آمده است؛ ولی در تورات موجود یادی از معاد نشده است. این نوشتار افزون بر بحث علمی که بررسی دیدگاه قرآن دربارة معادباوری یهودیت است، چرایی ذکر نشدن معاد در تورات فعلی را تحلیل می‌کند و آن به این شیوه است که تحلیل‌های مختلف دربارة توجیه عدم ذکر معاد در تورات را مطرح کرده، سپس دیدگاه برگزیدة خود را بیان می‌کند. دیدگاه برگزیده، تورات را عنوانی برای عهد عتیق و تمام کتاب‌هایی می‌داند که متن مقدس یهودی‌اند، ولی جزو عهد عتیق قرار نگرفته‌اند و با عنوان اپوکریفا و سوداپیگرافا، قانونی درجة اول اعلام نشده‌اند و با بررسی اجمالی برخی از این متون، ذکر معاد در آنها یافت شد. در نتيجة این دیدگاه برگزیده امید مي‌رود مطالبی را که قرآن به تورات نسبت داده است، ولی در عهد عتیق نیست، بتوان در کتب اپوکریفایی و سوداپیگرافایی یافت.

با تشکیل دولت ـ شهر مدینه از سوی پیامبر صلی الله علیها و آله وسلم مهم‌ترین مسئلة فراروی دولت ایشان، یهودیان مدینه بودند. آنان بیشتر ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر را در اختیار داشتند؛ بنابراین پیامبر صلی الله علیها و آله وسلم در گام نخست با آنان پیمان‌نامه‌ای منعقد کرد، که در آن مهم‌ترین شاخصه‌های آزادی‌های فردی و حقوق مدنی منعکس شده است؛ تا جایی که مفاد این پیمان‌نامه نخستین و اساسی‌ترین سند حقوقی فرادینی و فراملیتی قلمداد می‌شود. بر این اساس، پژوهش پیش روی به‌دنبال پاسخ دادن به این پرسش است که یهودیان در دولت پیامبر صلی الله علیها و آله وسلم از چه موقعیت اجتماعی برخوردار بودند و حقوق اجتماعی و آزادی‌های مدنی آنان تا چه میزان محترم شمرده شده است؟ یافته‌های این پژوهش که با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی به تبیین موضوع پرداخته، بیانگر این است که یهودیان تا هنگامي که به مفاد پیمان‌نامه پایبند بودند، حقوق سیاسی و اجتماعی آنان محترم شمرده می‌شد و پیامبر صلی الله علیها و آله وسلم ضمن رعایت حقوق شهروندی یهودیان، آنان را مجبور به تغییر و ترک دین خودشان نکردند و یهودیان در جامعة اسلامی برای انجام فعالیت‌های اجتماعی، دینی و مذهبی خود از آزادی عمل برخوردار بودند؛ اما به‌دنبال نقض پیمان‌نامه، توطئه‌های مکرر، تحریک و همکاری با مشرکین مکه، پیامبر صلی الله علیها و آله وسلم با یهودیان پیمان‌شکن به مقابله برخاستند.

زهد، فضیلت اخلاقی و از اصول محوری و سرچشمه‌های تصوف است که خواجه عبدالله انصاری (396-481ق)، عارف مسلمان، در «منازل السائرین» و بحیابن‌باقودا، عارف یهودی معاصر وی، در «الهدایة الی فرائض القلوب»، آن‌ را از جمله ابواب سلوکی قرار داده‌اند. یافته‌های اين پژوهش که بر پایة مطالعات کتابخانه‌ای و با روش توصیفی ـ تطبیقی، مرتبة زهد را در نزد دو عارف بررسی کرده است، نشان می‌دهد که اين دو عارف با وجود اشتراک در تعریف زهد، دربارة جایگاه، شرح و تقسیم‌بندی آن اختلاف دارند. خواجه زهد را در جایگاه شانزدهم از منازل یک‌صدگانة سلوکی به‌سوی توحید قرار داده است؛ حال آنکه ابن‌باقودا آن را باب نهم از ابواب ده‌گانه به‌ محبت الهی معرفی کرده است. خواجه که بنیان سلوکی خود را بر نقل و کتاب استوار نموده، در بیان موجز خود، درجات زهد را بر اساس رتبة سالکان، به سه درجة شرعی، اخلاقی و عرفانی تقسیم کرده است؛ ولی بحیا با استفاده از عقل، نقل و کتاب و بهره‌گیری از منابع اسلامی، در قالب بیانی مبسوط، با نگاهی اخلاقی و با تأکید بر ملاک اعتدال شرعی، به تبیین و ارزیابی زهد در سالکان پرداخته است.

ازآنجاکه پولس چهره‌ای مهم و تأثیرگذار در تاریخ مسیحیت به شمار می‌آید، این پرسش در خصوص نامه‌های منسوب به او قابل طرح است که آیا می‌توان الهیاتی روشمند و منسجم را در نوشته‌های او ملاحظه کرد. در این جستار، ضمن توجه به دیدگاه‌های مختلف دربارة امکان یا امتناع الهیاتی روشمند در آراي پولس، امکان چنین الهیاتی را در نامه‌های پولس، مورد توجه قرار خواهیم داد. او خود در ارائة الهیاتی روشمند، از سویی به پیشینة الهیاتی‌اش در سنت یهودیت توجه دارد؛ چنان‌که بسیاری از پژوهشگران الهیات مسیحی بر این امر اذعان دارند که ایمانِ پولس در تعلق وی به سنت یهودی ریشه دارد؛ از سوی دیگر، پولس به تجربه‌های شخصی و عرفانی‌اش در مواجهه با سنت الهیاتیِ مسیحی نیز توجه دارد. در این پژوهش، با توجه به چهار آموزة کلیدی در الهیات مسیحی، بیان خواهیم کرد که می‌توان الهیاتی روشمند، البته نه‌چندان واضح، را در نامه‌هاي پولس ملاحظه کرد. این چهار مبحث عبارت‌اند از: مبرا بودن از گناه از طریق ایمان، الهیات اخلاقی، گناه نخستین و تثلیث.