جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بي‌‌شک افعال اخلاقي نيازمند ضمانت عملي هستند. ضمانت يا بيروني است؛ مانند نظارت‌ها و کنترل‌ها؛ يا دروني است؛ مانند باورها و اعتقادات. باور به معاد، از جمله مهم‌ترين باورهايي است که ضامن اجراي اصول و افعال اخلاقي است. هدف اين تحقيق نشان دادن کيفيت ضمانت معادباوري با روش عقلي ـ‌ نقلي است. تحقق عدالت در معاد، سوق‌دهنده‌اي قوي به ‌سمت خوبي‌ها و اِعراض از بدي‌هاست. همچنين رسوايي اخروي و ايصال عذاب‌هاي اُخروي به فاعلِ امور قبيح، با توجه به حب انسان‌ها به ذات خود، عاملي بي‌نظير در ترک زشتي‌هاست. همچنين اعتقاد به جهاني بي‌انتها و ابدي و مقايسۀ آن با دنياي فاني و زودگذر، ارزش را به جهان اخروي مي‌دهد و دنيا و مافيها را در چشم باورمند به معاد کم‌ارزش، بلکه بي‌ارزش مي‌کند. در نتيجه، خود را براي آن هزينه نمي‌کند. محبت به کمال مطلق و مواجهه با کامل مطلق در آخرت،‌ عاملي بي‌همتا براي اعراض از بدي‌ها و موانع کمال است. چنين نتايجي که در سايۀ اعتقاد و باور به معاد حاصل مي‌شود، ضمانت اجراي اخلاق خواهند بود.

توصيه به خوف و حزن و پرهيز از آن، مقوله‌اي است که هم مورد توجه بزرگان اخلاق و عرفان قرار دارد و هم آيات قرآن و روايات معصومين عليهم السلام به آن پرداخته‌اند. گاهي نداشتن خوف و حزن، لازمة زيست مؤمنانه تلقي شده و گاهي نيز خائف و محزون بودن، ويژگي منحصربه‌فرد متقين و لازمة مأوا گزيدن در جنات عدن شمرده شده است. اين اختلاف، نه‌تنها در ميان آيات قرآن به چشم مي‌خورد، بلکه بين آيات قرآن و روايات معصومين عليهم السلام، به‌ويژه نهج‌البلاغه و در ميان خود روايات نيز وجود دارد. ما در اين مطالعه سعي داريم به شيوة توصيفي و البته تمرکز بر قرآن کريم و استخراج موارد خوف و حزن، تحليل کنيم که چرا در برخي آيات، اتصاف به خوف و حزن امري ارزشي و توصيه‌اي است و در برخي ديگر، منهي‌عنه و مذموم. همچنين سعي داريم همين مقايسه را با نهج‌البلاغه و فرازهاي نوراني آن انجام دهيم و اختلاف يا هماهنگي ميان اين دو دسته آيات و روايات را بررسي كنيم. بنابر مطالعات انجام شده، مي‌توان چهار حالت براي خوف و حزن مؤمنين فرض کرد: خوف و حزن ممدوح در دنيا و آخرت؛ و خوف و حزن مذموم در دنيا و آخرت که با دقت در منابع معتبر قرآني و روايي، از ميان حالت‌هاي مفروض تنها خوف و حزن ممدوح در دنيا پذيرفتني است.

مفهوم سعادت به لحاظ نظري و عملي بيانگر بالاترين کمالي است که هر فرد انساني مي‌تواند آن را براي خويش ترسيم كند. اين مفهوم، هرچند از نظر کاربرد مشترک به نظر مي‌رسد، به لحاظ تعيين مصاديق متفاوت است و از‌اين‌رو، از نظر تاريخي همواره مورد اقبال متفکران و صاحب‌نظران قرار گرفته است. ابن‌سينا با تعريف سعادت به‌عنوان مطلوب بالذات در مقابل مطلوب غيربالذات و غايت بالذات در مقابل غايت غيربالذات يا لغيره، با ظرافت خاصي سعادت را به دو لحاظ تقسيم مي‌كند: نخست سعادت در قياس با قواي مختلف نفس؛ و ديگري سـعادت در ارتبـاط بـا خـود انسان که در هر دو مورد، معرفت يافتن به سعادت و عمل بر اساس آن، طريق دستيابي به آن محسوب مي‌شود؛ هرچند نصيحت‌پذيري را همواره به‌عنوان يکي از اصول اصلي تعليم و تربيت مورد تصديق قرار مي‌دهد. رسالة ارزشمند ظفرنامه به‌عنوان يک رسالة ادبي تعليمي که منشوري از نصايح طرق سعادتمند شدن به‌شمار مي‌رود، به بررسي و نصيحت دربارة سعادت فردي در سه حيطة جسماني، نفساني و عقلاني مي‌پردازد و در نهايت آن را به‌معناي آرامش يافتن در اين سه حيطه مورد توجه قرار مي‌دهد. مقايسة وجه فردي سعادت در تفکر ابن‌سينا و رسالة ظفرنامه، بيانگر اين مهم است که هم در تلقي ابن‌سينا و هم نصايح ظفرنامه سعادت غايت نهايي براي هر کس و کسب فضايل راه رسيدن به آن محسوب مي‌شود.

يکي از محورهاي مهم فلسفه‌هاي ناظر به علوم اسلامي، به‌ويژه علم اخلاق و فقه، شناخت مؤلفه‌هاي معرفتي هر دو علم و نيز تعامل و تأثير متقابل چنين رشته‌هاي علمي است. اين دو علم، هرچند هر يک عهده‌دار ساحت خاصي هستند، شباهت‌ها و تفاوت‌هايي دارند که شايستة بررسي و تحليل است. براين‌اساس، اين پژوهش به بررسي و مقايسة مؤلفه‌هاي مهمي مانند شناخت گزاره (موضوع، محمول و مسئله) پرداخته است؛ امري که پرداختن به آن، قبل از ورود در هر علم و مباحث و دستيابي به مسائل آن، ضروري است. نگارنده با روش مقايسه‌اي و با بهره‌گيري از منابع مکتوب، به تحليل و نسبت‌سنجي اين مؤلفه‌ها پرداخته و شباهت‌ها و تفاوت‌ها و نيز نقاط قوت و ضعف هر يک از اين دو دانش فقه و اخلاق را آشکار کرده است.

پژوهش در حوزة علوم انساني اسلامي در سال‌هاي اخير با رشد فزاينده‌اي روبرو بوده است و موافقان و مخالفان آن با بهره‌گيري از تبيين‌هاي گونا‌گون در مقام اثبات مدعاي خود برآمده‌اند. فارغ از هرگونه قضاوت دربارة نتايج به‌دست‌آمده از پژوهش‌هاي فراوانِ اين حوزة فکري، توجه به اخلاق پژوهش به صورت عام و التزام به آن در تحقيقات علوم انساني اسلامي به‌طور خاص اهميت ويژه‌اي دارد. به نظر مي‌رسد غفلت از اين نکته، برخي ديدگاه‌ها به‌ويژه ديدگاه‌هاي مخالف علوم انساني اسلامي را در تأمين واقع‌بيني و بي‌طرفي علمي با مشکل روبرو کرده است. نويسندگان مقالة پيش رو، با استفاده از روش تحليلي ـ انتقادي به واکاوي اخلاق پژوهش در حوزة علوم انساني اسلامي پرداخته، با برشمردن بايسته‌ها و نبايسته‌هاي اخلاقي اين کنش انساني به اين نتيجه دست يافته‌اند که حق‌طلبي با انگيزة الهي، اصلِ اخلاقي محوري در اين حوزه است.

اين پژوهش به تبيين وظايف بنيادين والدين در قبال فرزند از منظر اسلام و يهوديت مي‌پردازد و وجوه اشتراک آموزه‌هاي ديني در زمينة تربيت، به‌ويژه تربيت اخلاقي کودک را مي‌نماياند. در مجموع، نُه وظيفة والدين که تربيت بنيادين کودک متأثر از آنهاست، عبارتند از: انتخاب همسر شايسته؛ توجه به دستورات شريعت در بدو تکوين نطفه؛ تکيه بر مقام و ارادة ربوبي و استمداد از او در امر تربيت؛ تزکيه و تأديب خويشتن؛ تکريم کودک؛ آموزش مفاهيم اخلاقي به او؛ توجه به استعدادهاي ذاتي کودک در برنامه‌ريزي تربيتي براي او؛ ايجاد علاقه به خداوند در کودک؛ و دقت در نحوة مواجهه با خطاهاي او. گرچه دستورات ديني و مصاديق توصيه‌هاي تربيتي به والدين در اسلام و يهوديت متفاوتند، تمايزي در اصول و رويکردهاي کلي آنها ملاحظه نمي‌شود. اين پژوهش مي‌تواند نقش اديان در تربيت اخلاقي را تبيين كرده، بر ضرورت التزام به شريعت و باورهاي ديني تأکيد كند و پيروان را به اشاعة اخلاق ديني ترغيب نمايد. کار تحقيق، به روش مطالعة کتابخانه‌اي صورت گرفته و در مواردي نيز از مصاحبه بهره‌برداري شده است.

حفظ محيط زيست در دوران جنگ، يکي از مهم‌ترين دغدغه‏هاي بشر معاصر و مدافعان محيط زيست است؛ چراکه در زمان جنگ، محيط زيست بيشترين ضربه را از طرف‏هاي درگير مي‏بيند و اين جنگ‏ها موجب آسيب‌هاي جبران‌ناپذير به محيط زيست هم مي‏شود. دين مبين اسلام دربارة حفظ محيط زيست، اعم از گياهان و حيوانات، دستورالعمل‏ها و سفارش‌هاي مهمي دارد و بعضاً تخريب محيط زيست را گناه و حرام شمرده است. اما در بحبوحة جنگ، گاه براي حفظ جان يا نابودي دشمن لازم مي‏آيد که از حفظ محيط زيست چشم پوشيد و آن‏گونه‌که خوشايند نيست، برخورد کرد. در واقع، يک رزمنده گاه در انجام دو عمل اخلاقي در تعارض قرار مي‏گيرد و بايد يک طرف را انتخاب کند. وظيفة او در اين حالت چيست و کدام طرف تعارض را بايد انتخاب کند؟ اين پرسشي است که در اين مقاله به آن خواهيم پرداخت و دستورات اسلام را در اين زمينه بررسي خواهيم كرد. مقالة پيش‌رو به روش توصيفي و از طريق مطالعة کتابخانه‏اي به برطرف کردن تعارض‏هاي ايجادشده دربارة محيط زيست در خلال جنگ پرداخته و راه‌حل آن را از آيات و روايات و ديگر منابع بيان کرده است.