جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم‌شناسی از حیطه‌های مهم و بنیادین برای علوم مختلف از جمله روان‌شناسی محسوب می‌شود. بازشناسی مفاهیم روان‌شناختی در متون دینی اسلام نیز یکی از این عرصه‌ها است که سنگ‌ بنای پژوهش‌های روان‌شناسی اسلامی را تشکیل می‌دهد. هدف اصلی این مقاله ترسیم مراحل و شیوۀ اجرای پژوهش‌هایی است که به منظور استنباط، طبقه‌بندی و تحلیل مؤلفه‌های مفاهیم روان‌شناختیِ به‌کاررفته در منابع دینی فراهم می‌شوند. برای این هدف، مفاهیم کلیدی در فرآیند مفهوم‌شناسی توصیف و تبیین شدند. فرآیند مفهوم‌شناسی در سه مرحله جمع‌آوری مؤلفه‌های مفهومی، تجزیه و تحلیل مؤلفه‌های مفهومی و طبقه‌بندی تحلیل مؤلفه‌ها در ابعاد روان‌شناختی توصیف و تبیین شد. استنباط و جمع‌آوری مؤلفه‌های مفهومی بر اساس دو گونه از عناصر معنایی و عناصر تحقق مفهوم در ادبیات دینی بررسی شد. به عنوان شیوة تجزیه و تحلیل داده‌ها در فرآیند مفهوم‌شناسی، سه اقدام مرکزی‌سازی، نمایش و بررسی روایی محتوایی مؤلفه‌ها انجام شد. در نهایت، طبقه‌بندی مؤلفه‌ها در ابعاد جهت‌گیری‌ها، ویژگی‌های رفتاری، تجربه‌های درونی و کارکردهای روان‌شناختی به عنوان تجزیه و تحلیل دوم داده‌های مفهوم‌پژوهی تشریح شد.

هدف از اجرای پژوهش حاضر اثربخشی آموزش آموزه‌های دینی بر تعارضات زناشویی زوج‌های ارجاعی به شعب شوراهای حل اختلاف شهر اهواز بود. جامعه آماری شامل کلیه زوج‌های مراجعه‌کننده به شعب شوراهای حل اختلاف شهر اهواز در سال 94-95 بود. نمونه پژوهش شامل 16 زوج بود که با استفاده از روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب و به ‌طور تصادفی به گروه آزمایشی و گروه گواه تقسیم شدند. ابزار استفاده‌شده در این پژوهش شامل پرسش‌نامه تعارضات زناشویی بود. طرح پژوهش نیمه‌آزمایشی از نوع پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری با گروه گواه بود که همه زوج‌ها به پرسش‌نامه پاسخ دادند. سپس زوج‌های گروه آزمایشی مداخله آموزشی (آموزه‌های دینی) را در 8 جلسه 90 دقیقه‌ای، یک‌بار در هفته، دریافت کردند. در پایان، هر دو گروه به پرسش‌نامه تعارضات زناشویی پاسخ دادند و پس از گذشت یک ماه از اجرای پس‌آزمون، آزمون پیگیری برای هر دو گروه اجرا شد. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها علاوه ‌بر آمار توصیفی، از روش آماری تحلیل کوواریانس چندمتغیری استفاده شد. تحلیل داده‌ها نشان داد که آموزش آموزه‌های دینی در مرحله پس‌آزمون و پیگیری موجب کاهش تعارضات زناشویی زوج‌های گروه آزمایشی در مقایسه با گروه گواه شده است.

مباحث روان‌شناسی دین و معنویت در دهه‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است. ازدیاد روزافزون پژوهش‌ها، مجله‌های تخصصی و کتاب‌های مرجع و راهنما در این حیطه همین را نشان می‌دهد. کتاب راهنمای انجمن روان‌شناسی امریکا را می‌توان نشانه و بزرگ‌داشت این تحول مهم دانست. این کتاب دوجلدی، جامع‌ترین مجموعه از گزارش‌های مربوط به موضوع روان‌شناسی، دین و معنویت در سال‌های اخیر است. این مجموعه را انجمن روان‌شناسی امریکا (APA) در سال 2013 در واشنگتن منتشر کرد. ویراستار اصلی کتاب کِنت آی. پارگامنت است که جولی آی. اکسلاین و جیمز دبلیو. جونز در جلد اول و آنِت ماهونی و ادوارد پی. شافرنسکی در جلد دوم وی را در تدوین و تنظیم کتاب یاری کرده‌اند. کتاب در دو جلد، و در حدود 1500 صفحه تنظیم شده است. جلد اول این کتاب شامل ۴۱ فصل است که در چهار بخش سازمان یافته و دربردارندۀ آخرین نسخه‌های به‌روزشدۀ نظریه‌ها و پژوهش‌ها در روان‌شناسی معاصر دین و معنویت است. جلد دوم، با 34 فصل در پنج بخش، بر کاربرد روان‌شناسی دین و معنویت متمرکز شده است. به طور کلی، 130 نفر در تهیه کل این مجموعه مؤثر بوده‌اند. گزارش حاضر معرفی اجمالی این کتاب است که بعد از مقدمه شامل معرفی مختصری از مؤلفان اصلی کتاب، ساختار کتاب و توضیح دربارۀ موضوع بخش‌ها و فصول مربوط به همراه اسامی مؤلفان هر فصل است.

در صورتی که رغبت به موضوعات و اهداف دنیوی تابع رغبت به موضوعات و اهداف اخروی باشد از نظر آموزه‌های اسلامی، زهد تحقق می‌یابد و نشانه آن است که رغبت‌ها تنظیم شده است. این مفهوم در روان‌شناسی هم می‌تواند کارکرد داشته و مفید باشد. یکی از شیوه‌های استفاده‌کردن از مفاهیم و عملیاتی‌کردن آنها در روان‌شناسی قابلیت سنجش آن مفاهیم است. از همین‌روی هدف این مقاله ساخت پرسش‌نامه‌ای برای سنجش تنظیم رغبت‌ها مبتنی بر دیدگاه اسلام است. برای این منظور، پس از استخراج مفهوم تنظیم رغبت و ساخت گویه‌هایی بر اساس آنها، به منظور بررسی روایی محتوا، از ارزشیابی 9 کارشناس در دو مرحله استفاده شد. پرسش‌نامه اولیه در دو مرحله آزمایشی (با 60 آزمودنی) و نهایی (با 802 آزمودنی) اجرا شد. در نهایت پس از تحلیل عاملی به روش مؤلفه‌های اصلی و چرخش واریماکس، پرسش‌نامه‌ای 120 گویه‌ای با هفت عامل استخراج شد. این هفت عامل به ترتیب اعتبار عبارت‌اند از: رغبت متعالی، رغبت به خانواده، رغبت به خود، دنیاناپایدارنگری، دنیاآزمون‌نگری، رغبت به منزلت اجتماعی، رغبت به پول و ثروت. نمره بالا در هر کدام از عامل‌ها حکایت از تنظیم مناسب رغبت‌ها دارد. یافته‌ها حکایت از آن دارد که پرسش‌نامه الگوی تنظیم رغبت از روایی و اعتبار لازم برای امور پژوهشی برخوردار است.

روش برای فهم و کشف ابعاد روان‌شناختی متون دینی، از نیازهای اساسی روان‌شناسی اسلامی است. هدف این بررسی، تبیین روش فهم روان‌شناختی متون دینی در حوزه تک‌متن است. در فهم روان‌شناختی مسئله این است که رفتارها و باورها و ارزش‌ها، چرا و چگونه شکل می‌گیرند و چه تأثیر روانی‌ای دارند و چگونه می‌توان آنها را مهار و تنظیم کرد و... . روش این بررسی، توصیفی‌تحلیلی است. یافته‌های این بررسی نشان می‌دهد که: 1. راهبرد این روش، پژوهش معکوس است. 2. متون دینی به دو قسم تجویزی و توصیفی تقسیم می‌شوند. 3. برای کشف معارف روان‌شناختی باید مراحل چهارگانه ساختارشناسی (شامل: شناسایی اجزا؛ شناسایی مأموریت هر بخش؛ شناسایی مناسبات میان اجزا)، مسئله‌شناسی، سبب‌شناسی، و اصول‌یابی را انجام داد. 4. در متون توصیفی، مسئله‌شناسی به نیازشناسی تغییر می‌کند. 5. با استفاده از این روش می‌توان نظریه‌های اسلامی و نیز مدل‌های درمانی و ارتقایی طراحی کرد. نتیجه این بررسی آن است که باید با روشمندکردن پژوهش‌های اسلامی‌روان‌شناختی از طریق آموزش‌های رسمی و غیررسمی، زمینه طراحی نظریه‌‌های اسلامی و مدل‌های درمانی و ارتقایی را فراهم کرد.