جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از ویژگی‌های بارز حدیث اسلامی، خصوصاً حدیث شیعه، انتقال مکتوب آن در طی نسل‌های متمادی است. این ویژگی گرچه مزیّتی مهم به شمار می‌آید اما مشکلاتی نیز ناگزیر به همراه دارد. یکی از این مشکلات مسئله پیدایش اختلاف در نسخه/تحریر‌های کتب حدیثی است که از قرون متقدّم تاکنون از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و هست. در دوران پیش از شیخ طوسی که هنوز دیدگاه حجّیّت تعبّدی خبر چندان مورد توجّه امامیه، خصوصاً در بغداد، نبود، یافتن نسخه‌های مورد اعتماد از کتب حدیثی، از مهم‌ترین فعّالیت‌های فقها و مکاتب حدیثی امامی به شمار می‌رفت و پس از پذیرش این دیدگاه نیز، اختلاف نسخه‌های کتب حدیثی، خود را در موضوع تعارض روایات نمایان می‌نمود. با این حال، مسئله اختلاف نسخه‌های کتب متقدم امامی تاکنون به صورت مجزّا مورد بررسی قرار نگرفته و عوامل آن واکاوی نشده است. با شناخت این عوامل، علت ترجیح یک نسخه‌ از یک کتاب حدیثی، توسط محدثین متقدم امامی آشکار و در یافتن نسخه و متن اصیل یک روایت و رفع تعارض میان روایات موفق‌تر خواهیم بود. در همین راستا با معرفی روش «تحلیل کتابشناسی» و با استفاده از این روش، عوامل اختلاف نسخه‌ در کتب متقدّم امامی را شناسایی و برای هر مورد نمونه‌هایی ارائه می‌نماییم. در نتیجه این بحث، چهار عامل کلی جعل، تصحیف و تحریف سهوی، شتاب در اجازه و اختیار راوی از عوامل اختلاف نسخه در کتب متقدّم امامی شناخته شد.

نظریه زبانشناسی "سیستمی - نقشی" مایکل هالیدی از مهم‌ترین نظریات زبانشناسی است که در چارچوب نقشگرایی به‌شکلی نظام‌مند به تحلیل متون ادبی مختلف می‌پردازد. او در بخشی از این نظریه، از شاخص‌هایی سخن می‌گوید که یک متن منسجم باید داشته باشد. سپس رقیه حسن با ارائه نظریه مجزّایی به‌نام "هماهنگی انسجامی" به تکمیل نظریه همسرش می‌پردازد. در این پژوهش، بر اساس نسخة تکامل‌یافتة نظریة هالیدی و حسن 1985م، و نیز مفهوم هماهنگی انسجامی که رقیه حسن در سال 1984م مطرح کرد، انسجام و ابزارهای انسجام‌بخش آن، در دعای هجدهم صحیفه سجادیه، به‌ بوتة نقد و ارزیابی توصیفی - تحلیلی و آماری گذاشته می‌شود. هدف نگارنده در این مقاله آن است تا با اتکا به نظریة مذکور، انسجام، عوامل و نیز میزان این انسجام را در متن دعای هجدهم صحیفه سجادیه، تبیین نماید. دستاورد پژوهش نشان از وجود انسجام متنی بسیار بالا و نزدیک به 100% درصد را دارد که از منظر دانش زبانشناسی قابل توجّه و تأمّل است. عوامل و ابزارهای دستوری و واژگانی انسجام غیر ساختاری، در متن دعای هجدهم صحیفه سجادیه، حضوری غالب و چشمگیر دارند. این بسامد بالای فراوانی عوامل انسجام غیر ساختاری در متن دعا، عمدتاً نمایانگر توفیق امام سجاد (ع) در بازتاب دقیق مفاهیم دعا در صحیفه سجادیه است.

«سیئه» از واژه‌های پربسامد قرآنی است که بیشتر در پیوند با حوزه معنایی «نافرمانی خدا» در نظر گرفته‌ شده است حال آنکه کاربردهای فراوان دیگری هم در قرآن دارد که تاکنون با رویکرد جامع معناشناسانه بدان پرداخته نشده و جایگاه آن در نظام معنایی قرآن تبیین نگشته است. در این پژوهش از روش معناشناسی ساختگرا استفاده شده‌ است و با بررسی روابط مفهومی «سیئه» با دیگر مفاهیم به‌کاررفته در قرآن اعم از روابط مفهومی ترکیبی (همنشینی) و بدلی (جانشینی) به تحلیل معنایی این مفهوم و حوزه‌های معنایی آن پرداخته شده ‌است. با توجه به روابط همنشینی روشن می‌شود که در قرآن «سیئه» در دو حوزه معنایی «عمل بد با پیامد عقاب» و «پیشامد ناخوشایند» به‌ کار رفته‌ است. بر محور جانشینی، «سیئه» در حوزه معنایی اول با «ذنب»، «منکَر»، «ظلم»، «فاحشه»، «خطیئه»، «فساد در زمین» و «کید» قرابت معنایی و با «حسنه»، «عمل ‌صالح»، «خیر» و «بِرّ» تقابل معنایی دارد؛ و در حوزه معنایی دوم با «عذاب»، «ضرّ»، «مصیبه»، «هلاک»، «شرّ» و «خوف» قرابت معنایی دارد و در تقابل معنایی با واژه‌های «حسنه»، «رحمه» و «خیر» ‌است. در نتیجه این پژوهش مهم‌ترین مؤلفه‌های معنایی «سیئه» در هر دو حوزه معنایی حاصل شده و تعریفی جامع از آن در نظام معنایی قرآن کریم ارائه شده است.

شیخ طوسی برخلاف اصطلاحات رایج رجالی، تعبیر «أسند عنه» را در شرح‌حال بیش از 330 نفر از اصحاب حضرت صادق(ع) و تعداد اندکی از اصحاب برخی دیگر از معصومان(ع) به کار برده است که مراد از آن معلوم نیست. این تعبیر در دیگر کتب رجالى شیعه - به‌جز مواردی اندک، آن‌هم به خاطر نقل یا تبعیت از شیخ - دیده نمى‌شود. علی‌رغم چنین چیزی، برخی این عبارت را ازجمله الفاظ توثیق و مدح راوی تلقی کرده‌اند. ازآنجاکه این عبارت را شیخ طوسی در شرح‌حال تعداد قابل‌توجهی از راویان به کار برده است، ضروری می‌نماید که در گام نخست، نظریاتی که پیرامون شیوه تلفظ عبارت «أسند عنه» و به‌تبع، معنای آن بیان شده است، بررسی و راستی آزمایی گردد و در مرحله بعد، مشخص شود که آیا این عبارت، می‌تواند بیانگر وثاقت راوی باشد یا خیر؟ این مقاله با استفاده از روش تحلیلی به این یافته‌ها دست می‌یابد که اولاً، قرینه بلامعارضی نسبت به تعیّن هیچ‌یک از معانی برداشت‌شده از این عبارت وجود ندارد و صواب، آن است که گفته شود که معنای «أسند عنه» مبهم بوده و خود شیخ طوسی، بر مراد خویش از استعمال این عبارت داناتر است؛ ثانیاً، این عبارت نمی‌تواند هیچ دلالتی بر توثیق یا حتی مدح راوی داشته باشد.

مفسران در بهره‌گیری از روایت در تفسیر آیه 14 سوره آل عمران عملکردی متفاوت از یکدیگر دارند. برخی از آنان متذکر روایات ذم و برخی دیگر به نقل روایات مدح و ستایش زنان پرداخته‌اند. روایات ذم، زن را ریسمان شیطان و عاملی در فتنه و ابتلاء مردان توصیف می‌کنند و لزوم ایجاد محدودیت‌هایی برای ارتباط زنان با مردان را مطرح می‌سازند. در مقابل روایات مدح، با ترسیم چهره‌ای مثبت از زن، آن را برترین لذت دنیوی و اخروی و زن صالح را بهترین متاع دنیا معرفی می‌کنند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که مفسران دو سیاق مختلف برای آیه در ذم لذائذ یا مدح‌ آن‌ها در نظر گرفته‌اند. روایات مدح با رویکردی ترغیبی به لذائذ دنیوی، همسو و مؤید آیه در ضرورت بهره‌مندی از نعمات و لذائذ دنیوی و وسیله پنداشتن آن‌ها در جهت رسیدن به نعمات و لذائد اخروی هستند؛ اما روایات ذم، با ارائه تصویری نامناسب از زن، رویکرد ترهیبی دارند و همسو با مفهوم آیه به نظر نمی‌رسند. در میان تفاسیری که در ذیل آیه به نقل روایت پرداخته‌اند، تفاسیر اجتهادی تمایل بیشتری به ذم لذائذ داشته و برعکس اکثر تفاسیر اثری، ممدوح بودن این لذائذ را مدنظر قرار داده-اند. مقاله حاضر به روش توصیفی- تحلیلی در صدد بررسی و نقد عملکرد مفسران و اعتبار سنجی روایات ذیل آیه 14 سوره آل عمران است.

مفهوم بیگانگی اجتماعی و ابعاد و عوامل آن، در اکثر فرهنگ ها و جوامع بعنوان یک معضل و مسألة اجتماعی مورد تحلیل قرار می گیرد. این مفهوم بمعنای احساس انفصال و فقدان پیوند ذهنی میان فرد و جامعه می باشد و رشد و پویایی فرهنگی- اجتماعی جامعه را با توقف مواجه می کند. امام علی(علیه السلام) در دوران خلافت با حوادث سیاسی و اجتماعی مهمی مواجه شد. رویارویی با دشمنان خارجی و داخلی و غفلت و دوری مردم از فرهنگ اصیل اسلامی سبب شد تا ایشان میان خود و جامعه پیرامون، احساس انفصال و بیگانگی نماید که بازتاب این حالت در خطبه ها و نامه های نهج البلاغه بوضوح دیده می شود. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و بر اساس نظریه ملوین سیمن به واکاوی بیگانگی اجتماعی امام علی(علیه السلام) می پردازد. نتایج پژوهش نشان می دهد که احساس بی قدرتی، احساس ناهنجاری اجتماعی و احساس تنفر فرهنگی مهمترین عوامل احساس بیگانگی اجتماعی در نهج البلاغه می باشند.

حدیثی از حضرت ولی‌عصر(عج) در تفسیر آیۀ مبارکه «کهیعص» از قول خداوند ذکر شده است که طبق آن، کاف اشاره‌‌ای به کربلا، هاء، رمز هلاک عترت، یاء، اشاره به نام یزید ظالم، عین، اشاره به عطش و صاد، نشانۀ صبر امام حسین(ع) است.‏ این حدیث در دو منبع حدیثی قرون 4 و۵ هجری با دو سند مختلف و در قالب سؤالی که سعد بن عبدالله قمی از حضرت ولی‌عصر(عج) پرسیده است، گزارش شده است. ابن شهرآشوب نیز حدیث را در قالب سؤال شخصی با نام اسحاق الاحمر از آن حضرت و بدون ذکر سند کامل روایت کرده است. اعتبار سنجی منابع حدیث گویای عدم اعتبار یکی از منابع است. بررسی سندی حدیث وجود راویان مجهول و یا منتسب به غلو را در آن نشان می‌دهد. بر متن حدیث، نقدهایی همچون تعارض با گزارشات تاریخی‌، غرابت با شأن امام، عدم مناسبت واژگان ذکر شده در تفسیر آیه با فرهنگ قرآن و دیگر روایات تفسیری آیه مورد نظر و عدم ذکر حدیث در کتب تفسیری معتبر از متقدمین بر آن وارد است. نتیجه بررسی‌های انجام گرفته تا حد زیادی از اعتبار این حدیث می‌کاهد. عدم توجه به نقل احادیثی این چنین در بیان اهمیت حادثه روز عاشورا، بدون شک سبب کدورت آینۀ زلال عقاید پاک شیعه می‌گردد.

یکی از مباحث مرتبط با موضوع قرآن و فرهنگ زمانه، پنداره‌ی وجود آیاتی مطابق با باورداشت مخاطبان عصر نزول اما مخالف با علم، در قرآن کریم است. پذیرش این پنداره بر صلاحیت و مرجعیت علمی قرآن بر دیگر حوزه‌های دانش بشری، از جمله علوم تجربی و علوم انسانی تأثیر مستقیمی دارد. برخی قرآن‌پژوهان بر این اندیشه‌اند که استفاده از باورهای مخاطبان عصر نزول(هرچند بر خلاف علم باشند) بدون تأیید یا تکذیب آن باورها یک روش عقلائی و یک انتخاب آگاهانه برای هدایت است و نقصی بر قرآن محسوب نمی شود. از نظر آنان قرآن به قصد تربیت و هدایت عرب جاهلی و با توجه به قدرت درک و فهم آنان، با آگاهی و به عمد آموزه‌هایی را که منطبق با فهم عرب حجاز از جهان و طبیعیات بوده انعکاس داده است. از این رو نمی‌توان از قرآن انتظار داشت به عنوان منبعی برای معرفت درباره چگونگی کیهان و انسان سخن بگوید و گزاره‌های آن واقع‌نما باشد. پژوهش پیش رو با روش تحلیلی ـ انتقادی به بررسی این پنداره پرداخته و در نهایت به این نتیجه رسیده است که قرآن کریم با سه رویکرد نکوهشی، پیرایشی و پذیرشی با باورهای عصری برخورد کرده است و التفات قرآن به هدایت و ارشاد مخاطب خود به گونه‌ای نبوده که مضامین باطل و باورهای خرافیِ برخاسته از جهل در درون‌مایه وحیانی آن راه یابد. همچنین آیاتی که به عنوان شاهدی بر تعارض قرآن و علم مطرح شده است، چیزی جز تفسیر قرآن بدون توجه به معیارهای صحیح تفسیر و تحمیل فرضیات علمی غیر‌قطعی بر آیات قرآن نیست. استشهاد به تفاسیر مطابق با باورهای عصری برای دفاع از این نظریه نیز ناشی از مغالطه قرآن و کلام مفسّران است. همچنین این نظریه با جاودانگی و قداست قرآن منافات دارد و موجب بی اعتباری مضامین قرآن و بی اعتمادی مخاطبین قرآن می‌شود.

ترسیم ساختار تعاملات مدیریتی حاکمان از رهگذر تعمق در مهم‌ترین مؤلفه‌های مطرح در نامه امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر، به‌وضوح بیانگر ژرفای معرفتی مکتب علوی است. انتخاب الگوی کارآمد مدیریتی و تنظیم سیاست عدالت‌گستر داخلی و خارجی، ضرورت ساماندهی نوشتار حاضر را مضاعف کرده‌اند، لذا در این پژوهش با روش تحلیل محتوا و به‌صورت کیفی و توصیفی، مفاهیم این عهدنامه واکاوی شده است. بهره‌گیری از این روش، نگاه جامعی به شاخصه‌های تعاملی حاکمان، ضابطه‌های گزینش کارکنان و راهبردهای نیل بدین اهداف کلان را نتیجه می‌دهد. یافته‌ها حاکی از آن است که متن نامه بر سیاست داخلی تمرکز دارد و بر مؤلفه‌هایی همچون عدالت‌ورزی، اصلاحات فرهنگی، ساماندهی اقتصادی و گزینش هدف‌دار کارکنان دولتی تأکید شده است. توصیه‌های حضرت امیر(ع) در عرصه سیاست خارجی با محوریت نکوهش پیمان‌شکنی نیز افق‌های نوینی در تحلیل متن نامه می‌گشاید. گونه‌های مواجهه حکومتی در قالب تعاملی، تنبیهی، تربیتی، سنجشی و تشویقی بسامد قابل‌توجهی دارد و مدلی روزآمد در تمامی عرصه‌های مدیریتی ارائه می‌نماید. توصیه حضرت امیر(ع) به مدارا، بخشش، مهرورزی، عدم تبعیض در تعامل با مردم، تنبیه احتکارکنندگان و کارگزاران خیانت‌کار، همچنین دلگرم سازی فعالان شایسته، در این شبکه مضمونی برجسته شده است.

فاصله قرآنی، در پایان آیات پدیده‌ای است که یکی از وجوه امتیاز قرآن نسبت به شعر و نثر عربی است. این پدیده در پژوهش‌های قرآنی کمتر مورد بررسی و تحلیل ساختارشناسانه و آماری قرار گرفته است. ساختار فواصل را از سه جهت می‌توان مورد توجه قرار داد: حرف، واژه و جمله. کدام حروف بیشترین بسامد را در پایان آیه دارند و چرا؟ حروف ماقبل آخر آیات کدام‌اند؟ چه تعداد از واژه‌هایی که در آخر آیات هستند فعل و اسم، مذکر و مونث هستند؟ چه ارتباطی میان تفاوت فواصل سوره‌ها با آهنگ و ریتم آنها وجود دارد؟ بیش از 63 درصد آیات با حرف «ن» و «م» پایان یافته است که دارای صفت غنه بوده و حالت ترنم و آواز بیشتری نسبت به سایر حروف دارند. از فواید تحلیل آماری ساختار واژگانی فواصل آشنایی با اسماء و صفاتی است که در پایان آیات آمده‌اند. از جمله نکات قابل توجه دو نام «غفور رحیم» است که بیش از دیگر اسامی و صفات در پایان آیه قرار گرفته است. یکی از دلایل تفاوت آهنگ سوره‌های قرآنی به فواصل آیات آنها برمی‌گردد. بهر حال این مسائل به شکلی بدیع و نو در این مقاله مورد بررسی و توجه قرار گرفته است.