جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان­ها هر روزه با باورها، ادعاها و موضوعاتی در زمینه­های مختلف دینی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... مواجه می­شوند که باید در مقام پذیرش یا رد آن­ها برآیند. لازمه طرح کردن، پذیرش یا رد هر باور و ادعایی، ابتنای آن بر عقلانیت است. قرآن کریم، نهج­البلاغه و سایر منابع دینی و احادیث و روایات همواره آدمی را به عقل­ورزی و پرهیز از مسکوت ماندن قوۀ تعقل دعوت کرده­اند. وظیفه­گراییِ معرفتی، فرد را به­سوی بررسی عقلانی یک ادعا قبل از طرح، پذیرش یا رد آن سوق می­دهد. هدف از پژوهش حاضر تبیین وظیفه­گراییِ معرفتی در نهج­البلاغه و آثار آن در نظام تعلیم و تربیت است. برای این منظور از روش تحلیل مفهومی و تحلیل محتوای کیفی استفاده شده که طی آن ابتدا وظیفه­گراییِ معرفتی مورد تحلیل قرار گرفت و سپس متن کامل نهج­البلاغهمورد بررسی قرار گرفته و چهـار مؤلفۀ پرسشـگری، استـدلال­ورزی، جامعیت فکری، حقیقت­جویی، برای وظیفه­گراییِ معرفتی تبیین شد و نتایج کاربست آن در نظام تعلیم و تربیت، بررسی شد.

نامۀ 53 نهج­البلاغه، عهدنامه­ای از جانب امیرمؤمنان­علی(ع) به والی مصر، مشهورترین سند شرح وظایف حاکمان و مدیران اسلامی است. در اهمیت این سند همین بس که طراحی ساختار و چینش محتوایش، نه به ابتکار سیدرضی که توسط خود امام صورت گرفته است. سیاست­نامه­ای که از یک­سو شیوه­ها و ابزارهای حفظ مشروعیت و اقتدار سیاسی عهده­داران ادارۀ امور جامعه را تبیین و از سوی دیگر عوامل تضعیف و اضمحلال حکومت را بازگو می­نماید و ترسیم­کنندۀ اهداف، وظایف، شعارها و مبانی فکری حکومت­ اسلامی است. پژوهش حاضر، تحقیقی نظری از نوع توصیفی-اکتشافی است که به بررسی مضامین عهدنامه با روش تحلیل مضمون پرداخته است. در استخراج و کدگذاری مضامین و کشف روابط آن‌ها از نرم‌افزار MAXQDA استفاده شده است. استنباط روابط بینامضامینی، الگوی حکومتی-تربیتی امیرمؤمنان(ع) را دارای سه بعد رابطۀ حاکم با خدا، مردم و کارگزاران نشان می­دهد. این سیاست­نامۀ علوی، وظایف حاکم را حول این سه مقوله بیان می­دارد. تدابیر و راهکارهای تحقّق این بایسته­ها محورهای متعددی دارند. مقولۀ نخست به ضرورت خودسازی در قالب 13 محور نظیر ارتباط حاکم با خدا، پیروی از قرآن و سنت و مشورت صحیح می­پردازد. مقولۀ دوم به مقبولیت مردمی و کارآمدی حاکم در قالب 9 محور نظیر مدارا با مردم، جلب حسن­ظنّ و ادای حقوق­شان اشاره دارد و مقولۀ سوم به تعامل حاکم با کارگزاران در قالب 5 محور می­پردازد.

امروزه طرح مباحث دانش مدیریت در محیط‌های علمی و آکادمیک، چالش‌های خاص خودش را دارد؛ برای مثال تبیین مفهوم شایسته‌سالاری در حوزه انتخاب مدیر سازمان و نیل به موفقیت سازمان، محل طرح بحث‌ها و دیدگاه‌های مختلفی گشته است. هدف این پژوهش، ارائه یک فراترکیب از مصادیق و مضامین اصلی مدیریت اسلامی از دیدگاه نهج­البلاغه با تحلیل نظام شایسته‌سالاری آن بر اساس مطالعات صورت گرفته است. بر همین مبنا، مطالعه حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی و رویکرد پژوهش کیفی می‌باشد. جامعه آماری پژوهش شامل تحقیقات انجام شده در حوزۀ مدیریت اسلامی از دیدگاه نهج‌البلاغه است که مجموعاً190 مقاله انتخاب شده و موردبررسی قرار گرفت و با توجه به ملاک­های پژوهش، تعداد 21 مقاله به‌صورت هدفمند گزینش گردیده و مورد تحلیل واقع شد. توجه عمیق به مبانی و تئوری‌های مدیریت غربی و آموزه‌های نهج‌البلاغه به‌عنوان نقطه قوت و چگونگی انطباق مدل‌های موفق مدیریت غربی با معیارهای نهج‌البلاغه و فراتر از آن دلایل عدم تحقق مدیریت شایسته‌سالار علوی در جامعه و فقدان ارائه پیشنهادهای علمی و عینی به‌عنوان نقاط چالش‌برانگیز، ازجمله مهم‌ترین نقاط ضعف این مقالات می‌باشد. یافته­های مقاله نشان می‌دهد مدیریت اسلامی علوی از حیث ملاک‌های بینشی12مصداق و به لحاظ ملاک‌های منشی24و از لحاظ کنشی 22مصداق را در خود جای داده است که حاکی از سازواری برخی از ملاک‌ها با مبانی مدیریت غربی و ناسازوارگی برخی دیگر از این ملاک‌ها می‌باشد.

هدف پژوهش حاضر تبیین سیره تربیتی امام علی(ع) بر مبنای ساحت­های شش­گانه تربیتی سند تحول بنیادین جهت ارائه الگویی برای سبک زندگی اسلامی- ایرانی می­باشد؛ چراکه یکی از الزامات تحقق جامعه دینی، شکل­گیری سبک زندگی اسلامی از طریق ارائه و تبلیغ انواع سبک­های زندگی مقبول و منطبق با آموزه­های اسلامی است. سبک زندگی، یک روش زندگی، الگوی عمل، مجموعه عملکردها، روش سازماندهی زندگی، ترجیحات رفتاری و مادی و الگوی مصرف است. روش مورداستفاده پژوهش پیش­رو تحلیل محتوای کیفی است. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که سیره تربیتی امام علی(ع) نشانگر توجه ایشان به تمامی ابعاد و ساحت­های تربیتی (اعتقادی، عبادی و اخلاقی- ساحت اجتماعی، سیاسی- ساحت زیستی و بدنی- ساحت اقتصادی و حرفه­ای- ساحت زیبایی­شناختی و هنری- ساحت علمی و فناورانه) بوده و به همین دلیل به­عنوان اسوۀ حسنه، قول و فعل و تقریر ایشان می­تواند الگوی مطلوبی برای شکل­بخشی به سبک زندگی آحاد جامعه باشد. متناظر با پیشنهاد کاویانی و بهره­گیری ایشان از دیدگاه آدلر برای ارائه الگویی تجویزی برای سبک زندگی اسلامی و متناظر با الگوی درخت سبک زندگی، می­توان با نظر به ابعاد مختلف ساحت­های تربیتی مطرح گردیده، نوع نگرش به هستی، نگرش به خود و نگرش به دیگران و... را برای شکل­گیری سبک زندگی متربیان مبتنی بر سیرۀ تربیتی امام تصویر نمود.

مقاله­ی حاضر بر آن است تا نشان دهد، در سیر و سلوک عرفانی، مسئله­ی زمان از چه جایگاهی در آموزه­های نهج­البلاغه برخوردار است. با واکاوی آموزه­های این کتاب شریف، معلوم می­گردد که توجه به زمان تا چه اندازه می­تواند در ترقی و تدلی سالکان در مراتب قرب موثر باشد. غفلت سالک از مسئله­ی زمان، آفات سلوکی بسیاری برای او دربردارد، لذا توجه به معارف حضرتش به خصوص دستورالعمل­هایی که برای سالکان در جهت بهره­گیری از زمان توصیه فرموده­اند، بسیار ضروری به نظر می­رسد. نتیجه این مقاله که به روش توصیفی، تحلیلی سامان‌یافته، آن است که مبحث زمان در تأملات توحیدی امام علی(ع)، واقعیت خارجی داشته و حضرتش سالک را در زمان گذشته به عبرت­گیری از آن و در زمان حال به غنیمت شمردن فرصت­ها و در زمان آینده به پرهیز از آرزو­های دور و دراز ملزم می­داند. نکتة بدیع، این­که امام علی(ع) نیت را در محدودة زمانی خاصی منحصر ندانسته و آن را در تمامی ادوار زمان برای سالک در سریان و جریان دانسته است. بر این اساس می­توان گفت از منظر نهج­البلاغه در نسبت نیت سالک و زمان محدودیتی وجود نداشته و سالک براساس حصّة وجودی خویش در تمامی زمان‌ها سلوک دارد.

این پژوهش، با هدف بررسی مبنا و ابعاد هوش اخلاقی براساس فرهنگ نهج‌البلاغه و بررسی تطبیقی آن با مبنا و نظریه هوش اخلاقی بوربا انجام شد. پژوهش حاضر در چارچوب رویکرد کیفی انجام شده است. داده­ها شامل نهج‌البلاغه بود که بر این اساس از طریق نمونه‌گیری هدفمند بخش­هایی از خطبه­ها، نامه­ها و حکمت­های نهج‌البلاغه جهت بررسی مؤلفه­های هوش اخلاقی انتخاب شدند. به این منظور متن نهج‌البلاغه با روش تحلیل محتوا با استفاده از سه فرایند پیاده­سازی، کدگذاری باز و کدگذاری انتخابی موردبررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که ابعاد هوش اخلاقی براساس فرهنگ نهج‌البلاغه شامل بعد شناختی (تأملی، دانش/ عقل)، بعد معنوی (قدرشناسی، خودسازی، خودکنترلی و وجدان)، بعد اجتماعی (روابط بین فردی، خیر عمومی، انصاف/ عدالت) و بعد عاطفی (مهربانی، احترام، همدلی، بردباری / صبر، مسؤولیت پذیری و گشاده‌رویی) است و مبنای هوش اخلاقی شامل خدامحوری و در مرحله بعدی آن انسان‌محوری می­باشد. درحالی‌که مبنای هوش اخلاقی از دیدگاه بوربا انسان‌محوری است؛ بنابراین می­توان بیان کرد که براساس فرهنگ نهج‌البلاغه تعادل بین ابعاد هوش اخلاقی با مبنای خدامحوری و انسان‌محوری برای رفتار اخلاقی ضرورت دارد.

تأثیر مبانی و آموزه­های اسلامی بر متون ادب عرفانی امری مبرهن است. دراین‌بین، نهج­البلاغه تأثیر شگرفی بر شاعرانِ عارف نهاده­ است و بسیاری از آنان کوشیده‌اند تا با توجه به میزان درک و توانایی خود از نهج‌البلاغه و آموزه‌های متعالی آن بهره­مند شوند. سنایی از جمله ‌عارفانی است که در آثار خویش به­ویژه در منظومۀ عرفانی حدیقة‌الحقیقه از نهج­البلاغه تأثیر پذیرفته و میزان این تأثیرپذیری قابل‌تأمل است و می­توان ادعا کرد که نهج‌البلاغه یکی از مهم‌ترین سرمشق‌ها­ و آبشخورهای فکری او در وادی عرفان بوده­ است. ازاین­رو، در این پژوهش می‌کوشیم تا با رویکرد تطبیقی چیستی خداوند را با تکیه بر سخنان امام علی(ع) در نهج‌البلاغه و اندیشه‌های حکیم سنایی غزنوی در حدیقه­الحقیقه بکاویم. برآیند پژوهش نشان می­دهد که در زمینۀ خداشناسی مفاهیمی مانند ناممکن‌بودن شناخت کامل خداوند و ناتوانی عقل و حواس در شناخت پروردگار، محال‌بودن رؤیت حق­تعالی، بی‌مکان و بی‌زمان­بودن معبود، نفی جسمانیت خالق، بی­نیازی به ابزار در خلقت، دیده‌نشدن با چشم سر و... در شمار مشترکات اندیشۀ امام علی(ع) در نهج­البلاغه و آراء حکیم سنایی در حدیقه­الحقیقه است که یکی در قالب نثری فصیح و بلیغ و دیگری در جامۀ شعر نمود یافته­اند.

یکی از روش‌های کارآمد در سنجش ارزش یک اثر علمی، بررسی میزان تأثیرپذیری آثار پسین از آن است. این تأثیرپذیری هم به جهت شخصیت مؤلف و هم به جهت محتوای تألیف قابل‌پیگیری است. منهاج‏البراعه فی شرح نهج‏البلاغه اثر قطب‏الدین راوندی، شرحی کهن و روشمند است و از مهم‏ترین شروح نهج‏‏البلاغه محسوب می‌شود. مطالعه شروحی که پس‌ازاین شرح نگاشته شده است روشن می‌سازد که جایگاه علمی مؤلف و تألیف، بر شارحان پسین نهج‏البلاغه تأثیر فراوانی داشته است. ازجمله شروحی که این تأثیرپذیری در آن بسامد بالایی داشته است، شرح نهج‏البلاغه ابن ابی‏الحدید معتزلی است که ضمن تأثیرپذیری از شخصیت علمی قطب‏الدین راوندی، از روش و محتوای شرح‌نگاری وی نیز متأثّر بوده است. این تأثیرپذیری به دو گونه تائید آرای راوندی و نقد نظرات وی در شرح ابن ابی‏الحدید انعکاس یافته و بیشتر در دامنه موضوعاتی نظیر ادبی، تاریخی و تحلیلی ظهور داشته است. اصلی‏ترین زمینه‏های رویکرد انتقادی شارح معتزلی نیز روحیه نقدگرایی در عصر شارح، مذهب و باورهای کلامی وی و نیز تخصص و توانایی علمی او بوده است.