جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در هند عصر ودایی، عمل تطهیر ابتدا به صورت مناسک و طی تشریفاتی آیینی انجام می­گرفته است. رفته­رفته با پیدایش بارقه­هایی از درونگرایی در فرهنگ دینی هند، مفهوم پاکی در تفکر هندی به ساحت ذهن و نفس راه یافت و به عنوان یک فضیلت اخلاقی شناخته شد؛ به طوری که می­بینیم در اوپَنیشدها ضرورت اجرای مناسکِ تطهیر در درجۀ دوم اهمیت، و پاکی باطنی و صفای نفس در درجۀ نخست قرار می­گیرد. با پیدایش نگرشی منفی نسبت به تن آدمی آن‌چنان که در اوپَنیشدهای متأخر مشهود است، می­بینیم که از اهمیت مفهوم تطهیر نیز کاسته می­شود. تا این‌که بار دیگر در متن قوانین منو جنبه­های آیینی و جسمانیِ آن مورد تأکید قرار گرفت. بدین ترتیب، مفهوم پاکی درآیین هندویی نهایتاً بر یک امر وجودی که به هر دو ساحت جسم و روح آدمی نظر دارد، دلالت یافت.

مکاتب گنوسی در مقام یکی از جریان­­های مهم اعتقادی و عرفانی تأثیرگذار، دارای نگرش­های متفاوتی بوده­اند که به جهت تأثیر بر جریان­های گوناگون دینی و عرفانی، از جمله مسیحیت، مورد توجه محققان قرار گرفته­اند. در این پژوهش تلاش شده است که جایگاه زنان در مکاتب گنوسی مسیحی با نظر به رابطۀ دو سویۀ دین و جامعه بررسی شود. در دو سدۀ نخست میلادی، با اتکاء بر تعالیم دو تن از آموزگاران گنوسی، شمعون مغ و والنتینوس، تلقی خاصی از نقش زن در الهیات و جنسیت خدا، در مسیحیت مورد توجه قرار گرفت. بدین سان، جهان­بینی و خداشناسی ثنوی گنوسی برای تبیین جایگاه عنصر مؤنث در الوهیت کاربرد یافت. هم‌چنین، بر نقش حکمت (غالباً با نام سوفیا شخصیت‌یافته) در روند آفرینش تأکید خاص صورت گرفت. به نحوی متقابل، این الهیات که ناظر بر شخصیت مونث الهی است، بر فعالیت زنان در جامعۀ دینی تأثیر نهاد ­که خود بیانگر رابطۀ دو سویۀ دین و جامعه می­تواند باشد. به گونه­ای که تعامل اجتماعی زنان و حضور فعالانۀ آنان در عرصه­های دینی و کلیسا گسترش می‌­یابد و این خود بر فهم از کتاب مقدس اثر می­گذارد.

نوشتار حاضر به دنبال کنکاش در چگونگی ارتباط معنایی و انضمامی بین دو مفهوم رنج و کنش اجتماعی سیاسی در الهیات سیاسی مولتمان است، با هدف طرح و پاسخ به این سؤال‌ها که رنج، در نظام معنایی مسیحیت، چگونه قدسی می‌شود و چگونه این رنج قدسی شده، در بستر الهیات سیاسی و رهایی‌بخش که مولتمان مطرح می‌کند، معنای ایجابی و پراگماتیک می‌یابد؟ یورگن مولتمان در زمره اندیشمندانی است که در حوزه الهیات سیاسی اجتماعی، مفهوم رنج را به مثابه کاتالیزوری ایجابی که قادر به ایجاد بستر مناسب برای شکل‌گیری تحولات و کنش‌های اجتماعی سیاسی است، به رسمیت می‌شناسد. در این راستا، او مفهوم «رنج برای تغییر» را به عنوان مفهومی کلیدی و معناساز که بستر معنایی الهیات امید را بر می‌سازد، مطرح می‌کند. هدف مولتمان، تلاش برای برقراری ارتباط بین حادثه تثلیث، به عنوان رنجی امید بخش و پویا، و لزوم تلاش و کنش‌گری اجتماعی برای مسیحیان است. در دیدگاه او، الهیات رهایی‌بخش، خوانشی اجتماعی از حادثه تثلیث، و تأکید بر مشارکت پویای کلیسا در امور اجتماعی و حمایت از نهضت‌های آزادی‌بخش است.

در میان ادیان خاورمیانه، یهودیت شریعتی شدیدتر و کم­انعطاف­تر دارد که در مفهوم «اطاعت» خلاصه می­شود. اطاعت در یهودیت دو بعد قومی و فردی دارد؛ یعنی رابطه‌ای میان یهوه و قوم برقرار است که براساس آن، اطاعتی از قوم خواسته می‌شود که همه‌جانبه و کامل تلقی می‌شود؛ البته این اطاعت، علاوه بر این‌که اصالتاً و ذاتاً از یهوه و در چارچوب ده فرمان تجلی می‌یابد، به امر خدا به پیروی از مطاعان قوم، چون حکما، انبیا و والدین و... تسرّی می‌یابد. هدف این نوشتار آن است که اوّلاً، با تأکید بر شدّت شریعت یهود، به تبیین اهمیت اطاعت و زوایای آن بپردازد؛ ثانیاً، از رهگذر واکاوی عهد عتیق، به­عنوان سند اساسی یهودیت، تلقی منصفانه­ای از مفهوم مهابت یهوه و اطاعت­خواهی حداکثری او از قوم به ­دست­ دهد؛ می‌توان گفت براساس آموزه‌های عهد عتیق، اطاعت‌خواهی یهوه از قوم یهود که عمدتاً پاداش­هایی این جهانی درپی­­دارد، چنان شدید و انعطاف‌ناپذیر است که سرپیچی از آن عواقبی سخت و گاه درازدامن در طیّ تاریخ به دنبال می‌آورد که مهم‌ترین آن‌ها عدم استقلال قومی و محرومیت از نیل به سرزمین موعود و نیز مخدوش­شدن یا حتی بطلان برگزیدگی ایشان است.

جریان صهیونیزم دارای گرایش‌های مختلف و محصول شرایط و احوال متفاوت یهودیان اروپای شرقی و غربی در سده 19 میلادی است. صهیونیزم فرهنگی یا روحانی از جمله این گرایش‌ها است. فهم ماهیت و موضوع صهیونیزم فرهنگی و نیز روش و اهداف آن در گرو بررسی اندیشه‌های بنیان‌گذار آن - آشر گینزبرگ مشهور به احدهاعام- متفکر یهودی در اروپای شرقی است. مقاله حاضر با مروری بر بیوگرافی احدهاعام، شاخص‌ترین اندیشه‌های او را برای تأسیس صهیونیزم فرهنگی، مورد بررسی قرار داده است. مهم‌ترین برنامه‌های او برای نیل به این هدف، احیاء روحانی و فرهنگی قومیت یهود با استفاده از راه‌کارهایی چون تأسیس مرکز فرهنگی، ایجاد نظام آموزشی با تکیه بر زبان و ادبیات عبری و بهره‌گیری از تلاش نخبگان در راستای تحقق این هدف بود. شناخت دیدگاه‌های احدهاعام که از جمله منتقدان صهیونیزم سیاسی به‌شمار می‌رود، با توجه به تأثیر این جریان در روند وقایع عصر حاضر، حائز اهمیت است. در واقع شناخت صهیونیسم فرهنگی موجب شناخت بهتری در مورد جریان صهیونیسم می‌شود و این‌که صهیونیسم تنها شامل تفکرات سیاسی نیست بلکه برنامه‌ها واندیشه‌های دیگری را نیز دربردارد.

تمام ادیان و آیین‌ها دارای اصطلاحات کاربردی هستند که در طول زمان و در مکاتب مختلف معانی گوناگون و گاه متضادی به خود گرفته‌اند. مایا یکی از این اصطلاحات است که در این نوشتار سعی بر آن داشته‌ایم که با در نظر گرفتن ریشه لغوی این کلمه، سیر تطور معانی آن را از وداها تا حضور در اوپنیشدها و نهایتاً مکاتب فلسفی هند بررسی کنیم. اما در میان کاربردها و معانی مختلف مایا، این کلمه نقش مهمی در مکتب ودانته به خصوص معروف‌ترین شاخه آن یعنی ادویته ودانته به عنوان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین مکاتب فکری در هند داشته است. نقش اساسی مایا در هستی‌شناسی و تئوری آفرینش‌ این مکتب و تبیین کارکردهای آن از جمله دستیابی به رستگاری در این نوشتار مورد بحث قرار گرفته است. در پایان نیز از منظری تطبیقی، نگاهی بر دیدگاه پژوهش‌گران مسلمان درباره مایا داشته و شباهت آن با برخی اصطلاحات و مفاهیم اسلامی مورد اشاره قرار گرفته است.

از دیدگاه ویلیام تسدال، مفهوم قرآنیِ «میزان»، برگرفته از کتابی جعلی به نام «عهد ابراهیم» است که حدود چهارصد سال پیش از هجرت، در مصر نوشته شده و احتمالاً پیامبر(ص) شرح آن را از ماریه همسر قبطی­اش شنیده است. وی خاستگاه این مفهوم را پیش­تر از آن، از منبعی بسیار قدیمی به نام «کتاب مردگان» دانسته که ریشه در آیینِ اساطیری مصر باستان دارد. پژوهش پیش­رو که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی سامان یافته، در پی آن است تا پس از تحلیل دقیقِ واژۀ میزان در آیات قرآن، به نقد و ارزیابی دیدگاه تسدال در این­باره بپردازد. بررسی­ها نشان می­دهد: متن شفاهی و نوشتاری دو کتاب مورد ادعای وی هرگز در زمان پیامبر(ص) مطرح نبوده و تفسیر واژۀ میزان در قرآن، به هیچ عنوان با آیین مصر باستان هم‌خوانی ندارد. هم‌چنین از آنجایی که سُوَر مورد استناد تسدال- که این واژه در آن­ها به کار رفته است- مکی هستند، نظریۀ آموزش شفاهی چنین مفهومی از سوی ماریه قبطیه، احتمال نسنجیده و شاذی است که از عدم تسلط کافی وی بر تاریخ اسلام و مکی و مدنی بودن سُوَر قرآن حکایت دارد.