جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مخالفان صوفیه مدعی‌اند که پیشوایان دینی، این گروه را تخطئه کرده‌اند و در تأیید این مدعا روایاتی را برمی‌شمرند. پیش از این (در شماره 44 همین نشریه) روایات منسوب به پیامبر گرامی اسلام (ص) در این زمینه بررسی شد؛ طبق وعده قبلی، در نوشتار حاضر روایات منسوب به ائمه (ع) در نقد تصوف و صوفیه به لحاظ اعتبار سندی و محتوایی بررسی می‌شود. در نوشتار حاضر تأکید بر منابع شیعی و روایات موجود در این منابع است و روایاتی مدنظر قرار خواهند گرفت که به نحوی به کلیت تصوف و صوفیه ناظرند و به‌طور کلی به تخطئه و رد آن می‌پردازند و روایاتی که به افراد خاصی از این گروه نظر دارند بررسی نخواهند شد. این نوشتار درصدد است نشان دهد خاستگاه، منزلت و جایگاه تصوف به لحاظ روایی، آن چیزی نیست که نگاه ابتدایی و غیرمحققانه به ما می‌دهد. روشن است که بررسی روایات ناظر به نقد این گروه، به معنای نادیده‌گرفتن نقد‌های ناظر به انحرافات، متاع‌فروشی‌ها و عوام‌فریبی‌های برخی فرقه‌‌های صوفیه (که شاید بتوان مشابه آن را در دیگر گروه‌های اسلامی نیز سراغ گرفت) و دیگر مدعیان دروغین نیست؛ همان‌گونه که تعمیم کژی‌ها و خطاهای این گروه اندک به همة صوفیه نیز به دور از صواب است.

عرفی‌شدن یا فرایند سکولار شدن، به لحاظ تاریخی پدیده‌ای است که در بستر مسیحی و در غرب رخ داده است و علت اصلی آن را باید در تحولات جهان معاصر و زندگی بشر جدید جست‌وجو کرد. با این حال جای این پرسش وجود دارد که اکنون که جوامع اسلامی در معرض باورها و فرهنگ دنیای مدرن قرار دارند، آیا این فرایند در بستری اسلامی و با تکیه بر آموزه‌های دین اسلام نیز امکان تسریع دارد؟ این نوشته درصدد بیان این نکته است که تکیه بر قیاس، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مبانی اجتهادی اهل سنت، ظرفیت آن را دارد که به عرفی‌شدن دین و فقه بینجامد و یا دست‌کم در صورت جمع‌بودن شرایط، فرایند عرفی‌شدنِ دین را سرعت بخشد. برای بیان این مطلب ابتدا تعریفی از عرفی‌شدن و عوامل مؤثر بر آن ارائه شده است. سپس با تکیه بر تعریف قیاس، اقسام آن، روش‌های کشف ملاک حکم در قیاس و برخی مبانی علمای اهل سنت در این زمینه نشان‌ داده شده است که چگونه عقل عرفی‌ای که پشتوانه قیاس است فقه و در نتیجه دین را عرفی می‌سازد. به نظر نگارنده می‌توان عرفی‌شدن دین در اثر عمل به این شیوه استنباط را تعبیر دیگری دانست از به محاق رفتن دین در سایه عمل به قیاس، همان که در روایاتی چند از ائمه معصوم (ع) بدان تصریح شده است.

تأثیر و تأثر ادیان نسبت به یکدیگر امری است که همواره نظر بیشتر محققان حوزة مطالعات ادیان را به خود جلب کرده است. البته بیان این موضوع که فکر یا عقیده یا آداب و رسوم یک دین از دین دیگری برگرفته شده کار چندان آسانی نیست و نیاز به بیان ادله و شواهد زیادی دارد، اما با این تفاسیر کاری است نو و بدیع. یکی از این ادیانی که تحت تأثیر افکار و عقاید دیگر تمدن‌ها و ادیان بوده یهودیت است. یهودیان به دلیل داشتن روابط نظامی و سیاسی تنگاتنگ با ایرانیانِ پیش از اسلام همواره در برابر این نظر قرار دارند که تمدن ایرانی چه از لحاظ عقیدتی و چه از لحاظ زبانی تأثیر بسزایی بر دین یهودیت به‌خصوص کتاب مقدس آنها گذاشته است. این مقاله که نوشتة یکی از بزرگ‌ترین ایران‌شناسان حال حاضر است به بررسی این نظر می‌پردازد.

متون آیینی و مقدس جَینی، دربرگیرندۀ آموزه‌های متنوع فیزیکی، متافیزیکی، زیست‌شناختی، کیهان‌شناختی و... است که شناخت آنها بخشی از مسیر رسیدن به رهایی را تشکیل می‌دهد. یکی از مهم‌ترینِ این آموزه‌ها، آموزة تناسخ است. چرخۀ تناسخ و ارتباط آن با اعمال موجودات، با بررسی دو مفهوم سمساره و کرمه مشخص می‌شود. هر عملی می‌تواند کرمۀ خاص خود را تولید کند؛ و این کرمه به روی روح تأثیر نهاده، سازوکار تولد آیندۀ آن را مشخص می‌سازد. همۀ موجودات هستی را می‌توان بر اساس خلوص و یا آلودگی روحشان به عناصر کرمه‌ای، در چندین تراز دسته‌بندی کرد. این دسته‌بندی از موجودات تک‌حسی آغاز و به خدایان ختم می‌شود. مسیر سمساره نیز از میان همین ترازها می‌گذرد و هر موجودی بنا به کرمه‌ای که دارد، در ترازی بالاتر یا فروتر دوباره متولد خواهد شد. هدف نهایی آیین جینه رهایی‌بخشی انسان از چرخة ازلی تولدهای پیاپی است. تناسخ نظامی پیچیده دارد و می‌توان آن را از دیدگاه‌های مختلف مورد بررسی قرار داد؛ اما با توجه به اهمیت کرمه و سمساره در این فرایند، نوشتارِ پیش رو این دو آموزه مهم را مورد بررسی قرار می‌دهد.

علی‌رغم نزاع­هایی که بین پیروان ادیان مختلف در طول اعصار مشاهده می­شود، نه‌تنها آموزه­های این ادیان حاوی چنین روحی نیستند، بلکه به‌عکس دینداران را به دوستی و صمیمیتی نزدیک و معنوی فرامی­خوانند. فریدریش هایلر در این زمینه موارد بسیاری را از پیروان ادیان مختلف ذکر می­کند که همگی دال بر این روح معنوی و همدلانه­اند. هایلر معتقد است امروزه در سایۀ مطالعات ادیان، گنجینه­ای ارزشمند فراهم آمده است که بر اساس آن راه دوستی و صمیمیت بین این پیروان، هموارتر از سابق گشته است. او در ادامه به هفت محور که می­توان در آنها ادیان را هم‌نوا دید اشاره می‌کند و بر آن است که از مهم­ترین وظایف رشتۀ ادیان تطبیقی آشکار نمودن این اشتراکات است. رشتۀ ادیان تطبیقی به این معنا می‌تواند تمهیدی باشد برای تعاملی دوستانه میان پیروان ادیان.