جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی موضوع رابطه تمدن و معنویت از منظر قرآن کریم، از تحقیقات بایسته‌ای است که برای پی‌ریزی تمدن علوی و زمینه‌سازی برای ایجاد تمدن مهدوی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. در این مقاله به دو پرسش پاسخ می‌دهیم: نخست اینکه آیا از منظر قرآن، دست‌یابی به تمدن، بدون توجه به معنویت امکان‌پذیر است؟ اگر پاسخ مثبت باشد، آیا چنین تمدنی پایدار، مطلوب و سودمند است؟ به نظر نگارنده، بدون توجه به معنویت نیز دست‌یابی به تمدنِ تک‌بعدی، امکان‌پذیر ولی ناپایدار و برای دنیا و آخرت مردمان ناشایسته است. تمدن بدون معنویت، نه تنها نمی‌تواند آدمی ‌را رستگار کند بلکه گاه موجب دور شدن آدمی از سعادت دنیوی و اخروی می‌شود. در تمدنی که بر پایه معنویت بنا نشود، برخی از نمادهای تمدنی همانند معماری، توسعه صنعتی، کشاورزی و ... قابل دست‌یابی است ولی تمدن جامع، تنها در سایه توجه به معنویت و با عنایت به عقاید حقه حاصل می‌شود. در این مقاله، برای اثبات نظریه یادشده به مهم‌ترین تمدن‌هایی که قرآن از آن سخن گفته و سرنوشت تمدن‌های مذکور اشاره خواهیم کرد.

هدف این مقاله مروری کوتاه بر تاریخ و باورهای دینی فرقۀ مرشدیه است؛ گروهی که کمابیش در تاریخ نوپاست و آن‌طور که باید و شاید تاکنون بررسی نشده است­. توصیف‌ها و بررسی­­ها [دربارۀ این فرقه] تنها تا سال 1946 را پوشش ­داده­اند و/ یا به شدت انتزاعی بوده­اند. در این مقاله می­کوشم بر پایۀ منابع مکتوب و کارهای میدانی­ای که تا سال 2010 انجام شده، به تشریح تاریخ این فرقه در حکم یک جماعت دینی مستقل، که در اصل انشعابی از علویه است، بپردازم. مرشدیه جماعت دینی نوپدیدی در کشور سوریه است که در اواخر قرن بیستم میلادی به عنوان گروهی انشعاب‌یافته از فرقۀ علوی/ نُصیری ظهور کرد. هیچ آمار رسمی‌ای دربارۀ تعداد اعضای این گروه در دست نیست، امّا بنا بر گزارش­های مختلف می­توان تقریباً 300000 نفر[i] را که بیشتر در غرب سوریه، ایالت­های لاذقیه، طرطوس، حُمص و در برخی از حومه­های دمشق مانند (جُبَر، مأمونیه و ...) زندگی می­کنند، تخمین زد.

امروزه با جهانی شدن ارتباطات، موضوع هم‌زیستی فرهنگ‌ها و ادیان و تلاش برای کاهش خشونت بیش از پیش اهمیت یافته است. هم‌زیستی انسان‌ها، با هر عقیده و ملیت، و پرهیز از خشونت و جنگ یکی از نیازهای اساسی جهان امروز است. از این‌رو بررسی رابطه دین و هم‌زیستی، به خصوص دین اسلام که امروزه با افزایش قدرت گروه‌های سیاسی مذهبی بیشتر مورد توجه قرار گرفته، اهمیت بیشتری یافته است. بیشتر نظریه‌های کلاسیک در حوزه جامعه‌شناسی دین بر وجود رابطه بین دین و خشونت تأکید دارند، اما در دهه‌های اخیر با تحقیقات جدید، این پارادایم محل تردید واقع شده است. در این مقاله، نظریه‌های مختلف در حوزه دین و هم‌زیستی و تکثرگرایی به روش توصیفی و تبیینی بررسی، تحلیل و نقد شده است. در نهایت مدل مطلوب در هم‌زیستی ادیان از نظر اسلامی ‌یا به عبارتی برای جوامع اسلامی ‌پیشنهاد شده است.

بدعت را تمامی فرق اسلامی، به پیروی از کتاب و سنت، حرام می‌دانند. پیروی از هوای نفس، کتمان حق، افترا و ... که در آیاتی از قرآن، مذمت شده، در روایات، به بدعت در دین تفسیر شده است. در سنت، افزون بر زشت‌شماری این عمل و اشاره به خطرهای آن در دنیا و آخرت، بدعت‌گذار، ملعون خوانده شده و تأکید گردیده که اعمال وی نیز پذیرفته نیست. با این همه، چون ماهیت بدعت به درستی روشن نشده، در شناخت و مبارزه با آن، گاه افراط شده و گاه تفریط. مقاله حاضر بر آن است تا جوانب موضوع را بررسی و پس از بیان معنای لغوی و اصطلاحی واژه «بدعت»، به آیات و روایات موجود در این زمینه پرداخته، مصداق‌هایی از بدعت را ارائه دهد. سپس ضمن نقد برخی از دیدگاه‌ها، بهترین دیدگاه و تعریفی که تاکنون از بدعت شده را نتیجه گرفته تا بسیاری از مواردی را که به عنوان بدعت‌های رایج در میان جوامع اسلامی بیان شده از شمول این مفهوم خارج کند.

درباره تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع) تاکنون پژوهش‌های متعددی در قالب کتاب و مقاله منتشر شده است. عمده حجم این آثار به بررسی سند این تفسیر اختصاص یافته و نویسندگان کمتر به بررسی و تحلیل محتوای آن پرداخته‌اند؛ اگر هم به محتوا نظر کرده‌اند بیشتر در پی دست‌یابی به شواهدی بر تأیید یا رد انتساب آن به امام عسکری (ع) بوده‌اند. ترجمه مقاله حاضر از این جهت که نویسنده بحث کمتری را به بررسی سند اختصاص داده و عمده بحث خود را بر تحلیل محتوای این تفسیر متمرکز ساخته، آن هم از نگاه یک پژوهش‌گر بیرونی و خاورشناس، برای خوانندگان و پژوهش‌گران فارسی‌زبان مغتنم است. بدیهی است که ترجمه مقاله دلیل بر موافقت مترجم با همه تحلیل‌های نویسنده نیست.

این اثر زاگزبسکی یک طرح معرفت‌شناسی دینی است که باید آن را بدیل طرح «تضمین به جای توجیه» پلانتینگا یا طرح «توجیه زاید» آلستون در دفاع از باور دینی در نظر گرفت. زاگزبسکی در امتداد معرفت‌شناسی برون‌گرای فضیلت‌محور خود، در این کتاب برای اثبات باورهای اخلاقی و دینی طرحی نو درمی‌اندازد. البته طرح جدید او بر دوش طرح پیشین او استوار است. طرح پیشین وی با عنوان معرفت‌شناسی فضیلت‌محور و همین‌طور «اخلاق فضیلتِ انگیزش‌محورِ الگوگرا» در ایجاد بخش اول طرح فعلی او نقش مهمی ‌دارند. بخش اول طرح فعلی او عبارت است از «اعتماد به معرفت و عواطف دیگران» که با تکیه بر طرح‌های قبلی خود می‌تواند آن را اثبات کند. وی در طرح جدید خود دفاعی متمایز از اخلاق و دین بر عهده گرفته است. دفاع او از راه اثبات آتوریته معرفتی باورهای اخلاقی و دینی است. او برای این کار از راه اعتماد طبیعی به خود آغاز می‌کند و سپس اعتماد معرفتی و عاطفی به دیگران را به طور منطقی نتیجه می‌گیرد. قدم بعدی او گذار از اعتماد معرفتی به آتوریته معرفتی گواهی و آتوریته معرفتی اجتماع است. هدف او آن است که اثبات کند از نظر معرفت‌شناسی کاملاً بجاست که انسان گواهی اخلاقی یا جماعت دینی را برای خود به منزلۀ منبع آتوریته معرفتی یا عملی در نظر بگیرد و از آن تقلید کند.