جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث امامت و خلافت بعد از رسول‌الله، از قدیمی‌ترین بحث‌های تاریخ اسلام و در عین حال از مباحث مهم کلامی روز شمرده می‌شود. امامت و ولایت از ارکان و اصول اساسی نظام اعتقادی شیعه است، به گونه‌ای که نظام اعتقادی شیعه و پایداری، ثبات، حفظ و ترویج آن، همه در سایه امامت و ولایت تحقق می‌یابد. یکی از ویژگی‌هایی که امامت شیعه را از امامت دیگر مذاهب ممتاز می‌کند، علم خاص امام است. مکتب تشیع با توجه به نقش امام پس از پیامبر خاتم، که نقش هدایتی گسترده‌ای است و از ظاهر تا باطن جامعه و افراد آن را در بر می‌گیرد، امام را دارای آگاهی از منابع عظیم الاهی دانسته، دانش او را فراتر از علم عادی و دارای مجاری و مبادی الاهی و غیرطبیعی برمی‌شمرد. روایات فراوانی در باب منابع علم امام در کتاب بصائر الدرجات از صفّار قمی گزارش شده که از مهم‌ترین آنها می‌توان به قرآن، روح‌القدس، صحیفه جامعه، مصحف فاطمه، صحف و کتب انبیا، عمود نور، الف باب، اسم اعظم، تحدیث و الهام اشاره کرد که برخی از این منابع صرفاً جنبه ملکوتی دارند و بعضی دیگر، علاوه بر بعد ملکوتی، به نحو ظاهری و مکتوب نیز وجود دارند. علم روزانه یا به تعبیر روایات، «حادث»، که آگاهی از زمان حال است، در روایات با تعبیر «نکت (یا قذف) فی القلوب و نقر فی الاسماع» بیان شده است. این نوع آگاهی از طرف ائمه (ع) به عنوان برترین علم و آگاهی امام معرفی شده است.

مقاله پیش رو مروری است بر تاریخ سیاسی وقایعی که با آغاز دوره حمیر در سال ۱۱۰ قبل از میلاد اتفاق افتاده است. نویسنده با توجه به کتیبه‌های موجود معتقد است برای هیچ یک از ادوار تاریخ پیش از اسلام در شبه‌جزیره عربستان همانند دهه 520، که زمان اوج درگیری حمیر و آکسوم بود، مجموعه‌ای وسیع و متنوع از منابع ادبی و کتیبه‌ای به زبان‌های سریانی، سبایی، و حبشی باستان، که بلافاصله پس از وقوع حوادث نوشته شده باشند، موجود نیست. وی با توجه به این منابع، وقایع سیاسی و حتی دینی رخ‌داده در ناحیه حمیر را بررسی تاریخی کرده است. پس از آن، با توجه به سه نسخه سریانی موجود، واقعه آزار، شکنجه و کشتار مسیحیان نجران در پاییز سال ۵۲۳ را بررسی کرده است. این منابع از آن‌رو مهم‌اند که حاوی گزارش‌هایی هستند که ظاهراً نزدیک به زمان وقوع حوادث در نجران، یعنی محل استقرار بزرگ‌ترین جامعه مسیحی حمیری، نگاشته شده است. همچنین، در این منابع، از دو اسقف مسیحی کشته‌شده نام برده شده که هر دو از جانب کلیسای ارتدوکس سوریه به این مقام منصوب شده و گرایش‌هایی بر ضد یمن داشته‌‌اند. همچنین آزار مسیحیان در جنوب عربستان احساسات شدیدی را در مناطق مختلف برانگیخت، و حتی بازتابی از حوادث آن زمان در قرآن هم منعکس شده (بروج: 4) و از اصحاب‌الاخدود، سخن گفته که مفسران قرآن اغلب این عبارت را اشاره به شهدای مسیحی نجران می‌دانند. به هر حال، این حوادث بعد از دوره حمیریان و در دوره ابرهه بوده است؛ کسی که در سال‌های حکومتش یمن شاهد ۵۰ سال استیلای مسیحیت بود.

مورخان و دانشمندان مسلمان، اعم از شیعه و سنی، از آغاز تاکنون، در معرفی و بیان سیره اهل ‌بیت توجه ویژه‌ای داشته‌اند. هر یک از این نویسندگان با توجه به مذهب و روحیه و فرهنگ خاص خود به خلق این آثار پرداخته‌اند. این مقاله در پی بررسی اهداف و انگیزه‌های نگارش تاریخ و سیره اهل ‌بیت، شامل فاطمه زهرا و دوازده امام (ع)، با تأکید بر مقدمه و دیباچه کتاب‌های نگاشته‌شده درباره اهل ‌بیت است. انگیزه‌های چهارگانه عاطفی، اعتقادی، سیاسی و علمی در تدوین این کتب، شناسایی شده است. در این بررسی مشخص شد تعداد کتاب‌هایی که با هدف و انگیزه علمی تدوین شده با 37 عنوان، بیش از سایر انگیزه‌ها، در تألیف‌ها سهم و تأثیر داشته است. انگیزه عاطفی با 25 عنوان، انگیزه اعتقادی با 20 عنوان، و انگیزه سیاسی با 11 عنوان کتاب در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در این پژوهش با بررسی 142 عنوان کتاب به شناسایی انگیزه تألیف پرداخته‌ایم که 42 عنوان کتاب به دلیل نداشتن مقدمه یا مفقودشدن آن از دامنه تحقیق خارج شدند. در این مقاله می‌کوشیم جایگاه اهل بیت نزد فریقین را تبیین کرده، نشان دهیم که ایشان یکی از وجوه اشتراک و عوامل تقریب بین فریقین هستند، نه موضع افتراق و جدایی امت اسلامی.

در این مقاله نگارنده در پی دست‌یابی به اطلاعات مردم‌شناختی نخل‌گردانی است. بدین‌منظور ضمن مراجعه به کتب و اسناد، و حضور مستقیم در میدان تحقیق (شهرستان مهریز استان یزد) از طریق مشاهده مستقیم مشارکتی در مراسم نخل‌برداری، از نزدیک شاهد رفتارها و کنش‌های مردم در این روز بوده است. روشی که از آن بهره برده است ژرفانگر است. همچنین، ضمن بررسی نخل و نخل‌برداری در شهرستان مهریز به صورت میدانی، از ابزاری چون کاغذ، قلم، دوربین عکاسی و فیلم‌برداری، مصاحبه و مشاهده نیز استفاده کرده است.مقاله حاضر می‌کوشد اطلاعات مردم‌شناختی در خصوص نخل، که نمادی از تابوت امام حسین (ع) است، و نخل‌برداری را در شهرستان مهریز نشان دهد و تحلیلی از چیستی نخل‌برداری به دست دهد. در نهایت نتایج نشان داد که نخل نماد شیئی مقدس، یعنی تابوت امام حسین (ع)، است، که مردم در پای آن راز و نیاز می‌کنند و از خدای خود و امامشان به واسطه نخل تقاضای برآورده‌شدن حاجاتشان را دارند. این مراسم نیز، مانند بسیاری از عزاداری‌های آیینی، هم نوعی اعلام عزا و ماتم در پی به شهادت رسیدن امام حسین (ع) و همراهی با ایشان و حمایت از آن حضرت است و هم نوعی مراسم برکت‌خواهی.

طبق متون مقدس عبری، خداوند بنای خلقت انسان را بر آدم گذارد و از حوا به عنوان ابزاری برای همراهی و معاونت آدم استفاده کرد که بدین صورت حوا انسان درجه دوم معرفی می‌شود. حوا کسی بود که نخستین بار از مار فریب خورد و آدم را نیز فریب داد و بدین‌ترتیب با عملکرد حوا واقعه گناه نخستین رخ داد. بنابراین، برخی عالمان یهودی، حوا را شیطان کوچک نامیدند و بر او لعن می‌فرستند و او را علت سقوط انسان می‌دانند. با وجود آنکه عالمان یهودی معتقدند گناه نخستین در نظام الاهیاتی آنان جایگاه مهمی ندارد اما تأثیرات فراوانی بر نسل آدم، به‌ویژه بر زنان، داشته است. تنزیل جایگاه حوا به عنوان نماینده جامعه زنان، باعث نزول جایگاه زنان شد. حتی در کتاب مقدس آیات متعددی در نکوهش زنان وجود دارد که همه آن‌ها از گناه نخستین و عملکرد حوا نشئت می‌گیرد. نگاه بدبینانه به حوا به حدی بود که داستان تحریفی لیلیث وارد ادبیات یهودی شد و نسبت‌های ناروایی به حوا دادند. در واقع عملکرد حوا و لیلیث به عنوان نماینده جامعه زنان موجب شد نام زن با شیطان پیوند یابد و شر نیز بنا بر فعل آنان به وجود آید. این ذهنیت منفی درباره حوا و تأثیر آن بر جامعه زنان، باعث ایجاد احکام سخت و منفی در خصوص زنان و دیدگاه‌های نادرست درباره آنان شد که در تلمود و سخنان حاخام‌های بزرگ یهودی به‌کرّات دیده می‌شود.

دنیای معاصر، خصوصاً در چند دههٔ اخیر، شاهد ظهور گونهٔ خاصی از تشکیلات اجتماعی ـ اعتقادی بوده است. در این تشکیلات، که در این مقاله آن را «کیش» یا «فرقه» خوانده‌ایم، ترکیب پیچیده‌ای از دینِ شخصی‌شده و فنون مختلف اقناع ذهنی و شست‌وشوی روانی به همراهِ حضور قدرتمند رهبری کاریزماتیک، وجود دارد. این کیش‌ها، که در باب حقانیت، به‌شدت انحصارگرا هستند، با استفاده از ساختاری نفوذناپذیر و ناپاسخ‌گو، در لایه‌های زیرین جامعه شکل می‌گیرند و به حیات خود ادامه می‌دهند. همین دو ویژگی نیز باعث شده است این ساختارها از قدرت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی روزافزونی برخوردار باشند؛ قدرتی که به آنها این توان را می‌دهد تا در هر جای دنیا هر گونه اقدامی را که در جهت منافع و اعتقادات خود می‌دانند انجام دهند. چیستی ویژگی‌های کیش، تفاوت آن با گروه‌های غیرفرقه‌ای، علل پیدایی و پایایی آنها از منظرهای مختلف، و چرایی اهمیت مطالعه نظام‌های فرقه‌ای برای ما از موضوعاتی است که این مقاله می‌کوشد آنها را بررسی کند.

ادیان الاهی هماهنگ با فطرت انسانی است و آموزه‌های آنها از وحی الاهی سرچشمه گرفته است. به ‌همین دلیل، در مسائل اساسی و نیز برخی مباحث فرعی، دیدگاه‌های مشترکی دارند. توجه به زن و بیان سرگذشت زنان برجسته، یکی از اشتراکات ادیان ابراهیمی است؛ چنان‌که در کتاب مقدس (عهد قدیم) و قرآن کریم، سرگذشت شماری از زنان گاه با تفاوت اندک و گاه بدون هیچ تفاوتی ذکر شده است. از سوی‌ دیگر، مسائل مربوط به زنان همواره از بحث‌های مطرح در جامعه بوده است؛ بحث‌های گوناگونی که گاه دینی را به کم‌ارزش‌دانستن جایگاه زن متهم می‌کند. در این ‌میان، مسئلهٔ حاکمیت زنان در جامعه از بحث‌های جنجال‌برانگیز بوده است، چراکه فقها بر شرط «ذکوریّت» در مناصبی مانند نبوت، قضاوت و حاکمیت، اتفاق و اجماع دارند. بنابراین، تحقیق در این ‌باره بسیار ضروری به نظر می‌رسد. داستان ملکهٔ سبأ در عهد قدیم و قرآن کریم ذکر شده است و حاکمیت زن در آن به‌خوبی نمود دارد. از آنجایی که دریافت‌ها و برداشت‌های صورت‌گرفته از این داستان می‌تواند در بحث حاکمیت زنان راه‌گشا باشد و نیز، به ادلهٔ موافقان و مخالفان حاکمیت زن، در گزاره‌های دینی هر دو دین (یهودیت- اسلام) استناد شده، لذا در این مقاله، ابتدا نگاهی گذرا به این داستان خواهیم داشت و سپس دیدگاه‌های موافقان و مخالفان و دلایل آنها دربارهٔ این مسئله را با تکیه بر داستان ملکهٔ سبأ بیان خواهیم کرد.

جی. بروس لانگ، نویسنده این مدخل، مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری خود را در رشتهٔ تاریخ ادیان و در دانشگاه شیکاگو پشت سر گذاشته و تحقیقات وی عمدتاً در زمینه‌های هندوییسم، بودیسم، اسطوره‌شناسی و هرمنوتیک بودایی است. از وی تا کنون دو کتاب و بیش از 30 مقالهٔ پژوهشی در مجلات دین‌شناسی آمریکایی، اروپایی و هندی به چاپ رسیده است. همچنین، وی علاوه بر مدخل «جهان زیرین»، سه مدخل دیگر (Life, Reincarnation, Webs and Nets) را نیز در همین دایرةالمعارف نگاشته است. در مدخل پیش رو، نویسنده مفهوم جهان زیرین را در ادیان ابتدایی، مصر باستان، آشوریان و بابلیان، یونان و روم، یهودیت، مسیحیت، اسلام و آیین هندو بررسی می­کند و در پایان نگاهی دارد به دیدگاه سکولار به جهان زیرین.