جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دوران امامت امام رضا (ع) (183-203 ه‍.ق.) هم‌زمان با دوران حکومت سه خلیفة عباسی به نام­های هارون، امین و مأمون بود که با توجه به شرایط و خصوصیاتی که در دوران حکومت هر کدام از این خلفا وجود داشت، فرصت مناسبی در اختیار جامعة شیعی برای ترقی و تکامل و استفاده از حضور معصوم قرار گرفته بود که اگر شیعیان از این فرصت و دوران طلایی به نحو احسن استفاده می­کردند، نقطة عطفی بزرگ در تاریخ تشیع می­شد، ولی عملاً نیروی امام بیشتر صرف ارشاد و هدایت شیعیان گمراه و منحرف از راه تشیع اصیل شد. در این نوشتار با بررسی شرایط و خصوصیات دوران حکومت هر یک از خلفای مذکور، در صدد بررسی و تحلیل اوضاع سیاسی و فرهنگی شیعیان در زمان امامت امام رضا (ع) هستیم.

نوشته پیش رو بخشی از کتاب عرفان در ادیان جهان، اثر سیدنی اسپنسر، کشیش و نویسنده مهم کلیسای یونیترین است؛ این کتاب آخرین کار او در زمینه عرفان است که به شیوه‌ای کاملاً علمی نگاشته شده و نه فقط برای متخصصان قابل استفاده است بلکه برای غیرمتخصصان هم راه‌گشاست. این کتاب بدون هیچ‌گونه تعصب و پیش‌داوری و با فهمی همدلانه درباره سنت عرفان شرقی و همه جنبه‌های عرفان غربی نگاشته شده است. اسپنسر با مطالعه ادیان ابتدایی به این نکته رسیده است که در سرشت آگاهی دینی نوعی تمایل ذاتی به عرفان وجود دارد و تاریخ عرفان در نخستین تجلیاتش برآمده از ادیان شرق یعنی آیین هندو، آیین مهایانه بودایی و آیین دائو بوده و از طریق عرفان یونانی و جنبش‌های هرمسی به فلوطین و فیلون رسیده که عرفان هلنی و یهودی را با آیین مسیحیت تلفیق کرده‌اند. او درباره این پرسش‌ها که آیا عهد قدیم هم نشان‌دهنده فهم تجربه عرفانی است بیان می‌کند که عرفان در عهد قدیم جایگاه عرفان در آیین‌هایی چون هندو، بودا و دائو را نداشته و جذبه پیامبران معادل روشنگری عرفانی است. اسپنسر در این بخش از کتاب به توضیح عرفان در عهد عتیق می‌پردازد و بیان می‌کند که در «تجربه مبتنی بر جذبه»، که یقیناً در میان عبرانیان اولیه متعلق به سنت نبوی بوده است، موانع و حجاب‌ها میان آدمی ‌و خدا برچیده می‌شود و روح یهوه بر پیامبران نازل شده ‌و از طریق ایشان با قوم خود سخن می‌گوید. او همچنین بیان می‌کند که عرفان یهود را می‌توان در عرفان مرکبه، کتاب اخنوخ و سفر یشیرا یافت.

شیخ جعفر کاشف‌الغطاء، فقیه و متکلم قرن 12و 13 هجری و مرجع شیعیان در عصر خود است که توانست، علاوه بر ارائه اندیشه فقهی مستدل و قوی، در عرصه کلام نیز فعالیت کند و نخستین کسی است که در تشیع در مقابل وهابیت نقد نوشت. مقاله حاضر با نگاهی گذرا به زندگی و مبارزات کاشف‌الغطاء در دفاع از حریم دین و تشیع، می‌کوشد دیدگاه‌های کلامی وی را به روش توصیفی بیان کند. برای این منظور کتاب عقائد الجعفریه را محور قرار داده، با رجوع به آثار خطی و چاپی، دیدگاه‌های کلامی ایشان را تبیین می‌کند. توجه به مسئله کفر و ایمان و تقسیمات مختلف از آن، تفکیک اصول ایمان و اسلام و پذیرفتن هم‌زمان نظریه صرفه و فصاحت و بلاغت در مورد اعجاز قرآن و همچنین رویکرد عقلی و نقلی به مسائل کلامی، از نکات قابل توجه در اندیشه کاشف‌الغطاء است. نگاه فقهی وی نیز در موضوعات کلامی ‌بی‌تأثیر نبوده و سبب شده است در برخی موارد نظر فقهی در خصوص اعتقاد به یک موضوع بدهد.

آیین دائو یکی از دو سنّت مذهبی ـ فلسفی کهنسال چین، بیش از آنکه دین و مذهب به ‌معنای رایج باشد، روش زندگی است. این نوشتار به رویکردهایی درباره راست‌کیشی در آیین دائوی نخستین، روان‌های زمینی و آسمانی و هفت روان می‌پردازد؛ جایگاهی قدرت‌مند در گرایش‌های فکری چینی که جریان‌ها و جنبش‌هایی در باب شناخت اهریمن محسوب می‌شوند. تجلی‌های انحصارگرایی، قوم‌پرستی و نخبه‌گرایی از نقاط ضعف این فرقه‌ها بوده و الگویی برای ساختاربخشی به زمان و مکان، از نظر اجتماعی و اقتصادی است؛ ارزش‌های اخلاقی در بنیان خود دارد که تشکیل‌دهنده علت وجودی «دائتره» و نیز هویت این دین است. تصور آن از جهان آخرت، مشی اخلاقی و هستی‌شناسانه، ولی در عین حال تفکری الاهیاتی است. جن‌گیری، یکی از آیین‌های رسمی ‌‌آن است که زیر نظر شمن‌ها سازماندهی می‌شود تا مشکلات مرتبط با شیاطین در تمام سطوح فردی و جمعی و در تمام طبقات جامعه رفع شود. ترکیب مفاهیم اهریمن‌شناختی با نظام جهانی‌سازی، الاهیاتی است که عناصر تعیین‌کننده انسان‌شناسی و شهودی آخرت‌شناسی آیین دائوی سده‌های میانه بوده است.

در نگاهی کلی به مجموعه جنبش‌های اسلامی شبه‌قاره هند چهار رویکرد و گرایش متمایز دیده می‌شود: از قرن 6/12 تا 10/16 این جنبش‌ها به دنبال «گسترش» دین و جامعه اسلامی در هند هستند؛ در طول قرن 11/17 بیشتر متوجه «اصلاح» دین و جامعه اسلامی هستند؛ در قرن 12/18 سعی در «بازسازی» [اندیشه دینی اسلامی] داشته‌اند در حالی که جنبش‌های به وجود آمده در قرن نوزدهم عمدتاً برای «جهت‌دهی دوباره» [به اندیشه دینی اسلامی]، چه در پرتو سنت‌های کلاسیک اسلام و چه در پرتو اندیشه غربی، مبارزه می‌کردند. در این مقاله به اختصار این چهار رویکرد را بررسی کرده و زمینه‌های پیدایش آنها را می‌کاویم.

رام‌یشت اوستایی یکی از کهن‌ترین سروده‌های به جا مانده است، در حالی که به نام وای به «رام» نام‌گذاری شده است، ولی لابه‌لای بندهای آن می‌توان چهره وای قادر، قاهر، جان‌بخشنده و جان‌گیرنده‌ای را دید که به عنوان ایزد بزرگ دوچهره‌ای در گذشته‌ای دورتر در شرق ایران ‌پرستش می‌شده است. در این پژوهش کوشیده‌ایم با یاری بندهای به جامانده از رام‌یشت مشخص کنیم که وایو خدای بزرگ دوچهره‌ای بوده است، هم آفریننده و بغ بخشنده، هم میراننده پایان‌بخش. هم بغ آغاز، هم خدای پایان، که احتمالاً تا دوره مهرداد اول اشکانی در شرق ایران جنگ‌جویانی که وهرکه (گرگ) نامیده می‌شدند و درفش گرگ‌پیکر داشته‌اند، آن را می‌ستودند. آنها پوشاکی سیاه‌رنگ بر تن داشتند و گیسوانی بافته، و کمربند چرمین می‌بستند. زمان ستایش او از روشنای روز بود تا سپیده‌دم.

الاهیات مبتنی بر کتاب مقدس در پاسخ به مسئله شر، بر کتاب ایوب تکیه فراوانی دارد. تأمل‌های الاهی‌دانان در کتاب ایوب، به تئودیسه‌های بدیعی همچون تئودیسه آشکارشدگی خدا و تئودیسه اعتراض می‌انجامد. نخستین رویکرد کتاب ایوب در مسئله شر آن است که مجازات و غرامت‌خواهی برای گناه انسان هرگز دلیل خدا برای تجویز شر نبوده است. تئودیسه آشکارشدگی خدا و تئودیسه اعتراض تئودیسه‌های اختصاصی کتاب ایوب است و نوآوری‌های جذابی دارد. تجلی خود خدا- به جای دلیل خدا برای تجویز شر- دست‌مایۀ تئودیسه آشکارشدگی خداست. نیز گلایه‌های ایوب در عین اعتماد به خدا برای تغییر شرایط، الهام‌بخش تئودیسه اعتراض از سوی جان روث مسیحی است. این مقاله عهده‌دار تبیین این دو تئودیسۀ به دست‌آمده از کتاب ایوب است.