جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حروفیه، فرقه‌ای است که در ایران عصر مغول و تیمور، تحت تأثیر اوضاع نابسامان آن عصر ظهور کرد و هدفش قیام پیشه­وران و رعایا علیه تبعیض طبقاتی بود. این نوشتار بر آن است تا اهمّ اصول اعتقادی حروفیه، ریشه‌های تاریخی و رهبران و پایه‌گذاران اصلی آن را بررسی و معرفی کند؛ حروفیه یک مسلک مذهبی مبارزاتی و معترض ایرانی با اعتقادات شدیداً ملی‌گرایانه بود. آنها بر ارزش نمادین و معانی رمزی حروف و شناخت خدا از راه حروف تأکید داشتند و مقام انسان را بسیار بالا می‌بردند. اساسی‌ترین اصول اعتقادی آنها عبارت‌ است از: شناخت خدا از راه حروف؛ انسان‌خدایی؛ اعتقاد به اینکه فضل‌الله استرآبادی، پایه‌گذار حروفیه، همان مسیح و خاتم اولیا و انبیاست؛ خواب منبع الهام و معرفت، و رؤیا جایگزین وحی است؛ اعتقاد به الوهیت علی(ع)؛ نامیرا بودن رهبران و ... . این عقاید باعث انحراف آنها و غلو در منزلت فضل شد، و درنتیجه از سوی علما و حکام مطرود شدند

مفهوم بوداسف از مفاهیم بسیار مهم در سنت مهایانه‌ای آیین بوداست. برخلاف سنت هینه‌یانه، که فقط یک بوداسف در آن به چشم می‌خورد، که آن هم بودای تاریخی (شاکیه‌مونی) است، در مهایانه، بوداسفان بی‌شماری وجود دارد که بوداسف اولوکیتشوره، با دو صفت برجسته پرَجنا (فرزانگی) و کَرونا (غم‌خوارگی) یکی از آنهاست. در واقع، همین مهربانی و دل‌سوزی بی‌نهایت در بوداسفان است که موجب می‌شود آنها بیش از آنکه در فکر حصول نیروانه خود باشند دغدغه خاطرشان، یاری رساندن به موجوداتی باشد که در بندِ گرفتاری‌اند. ظهور او، برای کمک به موجودات، در شکل‌های مختلفی از بوداها و بدهی‌ستوه‌ها و در قلمروهای مختلف است. محبوبیت بوداسف اولوکیتشوره و سرانجام کیش او، نه فقط در هند، بلکه در سراسر کشورهای آسیای شرقی، رواج یافت. تظاهرات متفاوت او در هنر نگارگری و تندیس‌سازی تابع تفاسیری است که از دو مفهوم اصلی فرزانگی و غم‌خوارگی در فرهنگ‌های مختلف شکل گرفته است. مقاله‌ای که پیش روست، درصدد معرفی این شخصیت، بوداسف اولوکیتشوره، است.

در میان تفاسیر گوناگونی که تاکنون از تجربه‌های نزدیک به مرگ ارائه شده است، تفسیر کارول زالسکی در کتاب سفرهای آن‌جهانی، مناقشات فراوانی را برانگیخته است. وی تجربه‌های نزدیک به مرگ را توصیفاتی نمادین تلقی می‌کند که به هیچ‌‌رو نمی‌توان آنها را جزء مشاهدات مستقیم و مفاهیم عینی دانست. او معتقد است تجربه‌های دینی به جای آنکه ماهیتی توصیفی داشته باشند، نمادین هستند؛ زیرا حقیقت، خود را در قالب زبان بشری و صوَر فرهنگی به ما می‌نمایاند و در این فرآیند، گریزی از نمادها نیست. او بر این اساس، الاهیات را رشته‌ای علمی تلقی می‌کند که ‌باید متولی اصلیِ بررسی و تحلیل نمادها و روایت‌هایی باشد که صوَر خیال مذهبی را تغذیه می‌کند. این نوشتار می‌کوشد با بررسی تفسیر زالسکی از تجربه‌های نزدیک به مرگ در کتاب سفرهای آن‌جهانی، تحلیلی انتقادی از آن به دست دهد.

جامعه شیعی در عصر حضور امامان با چالش‌های فراوانی در عرصه‌های سیاسی و فکری مواجه بود. دسته‌بندی‌ها و انشعابات داخلی شیعیان و علویان یکی از برجسته‌ترین موارد است. عمده‌ترین محور اختلافات شیعیان، مسئله امامت و وظایف و مصادیق آن بود. بر محور این مسئله بود که پس از درگذشت هر امامی جامعه شیعی شاهد پیدایش راه و رسمی مستقل، با اصول و عقاید خاص بود. ظهور انشعاباتی نظیر کیسانیان، زیدیان، اسماعیلیان، واقفه و ... از نمونه‌های بارز آن است. یکی دیگر از موارد اختلافی شیعیان، نحوه برخورد با دستگاه حکومت بود. این اختلاف، ابتدا، در انشعاب شیعیان به فاطمی و کیسانی ظهور یافت و سپس به تقسیم سیاسی شیعیان و علویان به دو شاخه حسنی و حسینی (یا زیدی و جعفری در عصر عباسیان) منجر شد. نوشتار حاضر، با تکیه بر منابع تاریخی و روایی، می‌کوشد ضمن بررسی این موضوع، برخی پیامدهای سیاسی و فکری آن را بیان کرده و به مواضع اهل بیت در این خصوص نیز اشاره کند.

خودشناسی، از آن رو که موجب تعالی و تکامل اخلاقی و معنوی انسان است، از جمله موضوعات محوری در تمام مکاتب اخلاقی، آیین­ها و ادیان توحیدی است؛ به طوری ­که دعوت به خودشناسی، سرآغاز دعوت پیشوایان مکاتب اخلاقی، مصلحان بشری و پیامبران الاهی و مبنای تعالیم آنها جهت هدایت انسان­ها بوده است. با توجه به بحث وحدت بین ادیان توحیدی و به تبع آن وجود پاره­ای اشتراکات میان این ادیان، از نظر اصول، مبانی و اهداف، اگر موضوع خودشناسی یکی از مقوله­های اساسی انسان­شناسی در نظر گرفته شود، می­توان چنین استنباط کرد که باید میان ادیان توحیدی از نظر مفهوم خودشناسی اشتراکاتی وجود داشته باشد. بر این اساس، نوشتار حاضر پس از اشاره‌ا­ی مختصر به مبانی انسان­شناسی و نیز حالات و مراتب تعالی روح از نگاه زرتشت و اسلام، به بررسی مقایسه‌ای مفهوم خودشناسی از نگاه این ادیان می­پردازد.

هنر شرقی و غربی تفاوت‌های ظریفی با یکدیگر دارد. یکی ­­­از اساسی­ترین هنرهای آیین ذن در ژاپن شمشیرزنی است که از یک سو، جایگاه ویژه­ای در جامعه ژاپن دارد و از دیگر سو، نکات کلیدی هنر شرقی در آن به خوبی خود را نشان می‌دهد. در این­ مقاله می‌کوشیم با بهره­گیری از آثار ارزشمند دایستز تیِتارو سوزوکی نقش ذهن در هنر شمشیرزنی را تبیین کرده و هدف نهایی این راه را ترسیم کنیم و از این طریق محوری‌ترین جلوه­گاه تفاوت هنر شرقی و غربی را به تصویر بکشیم. سوزوکی تحقیقات گسترده­ای در آیین ذن و هنر ذن دارد. مسیری که در هنرهای آیین ذن پیش پای طالب قرار می­گیرد، به فرجام بسیار کلیدی تسلّط بر خویشتن منتهی می­شود. شمشیرزن سامورایی نیز با تمرکز بر اندرون خویش و تلاش برای رسیدن به «ندانستگی»، مسیر تعالی و تکامل نفسانی را طی می­کند. این نوع نگاه در هنرآموزی بر عموم مناطق شرقی حاکم است.

سرزمین ماوراءالنهر، در قرون نخستین اسلامی، به دلیل قدمت ادیان و فرقه‌های مختلف در این سرزمین، و هم‌جواری با مراکز صوفیانه‌ای نظیر خراسان، موقعیت فرهنگی ویژه‌ای داشت که زمینه‌های مناسبی را جهت پذیرش عقاید صوفیانه فراهم می‌کرد. همچنین، تعامل مثبت علما و فقها با صوفیان و نیز سویه مثبت تعالیم صوفیان، که شامل آرا و عقاید تمام فرق ماوراءالنهر می‌شد، سبب جلب گروه‌های مختلف مردمی و ظهور طریقت‌های صوفیانه مشهوری نظیر یسویه، خواجگان و ...، در ماوراء‌النهر و ترکستان شد. در این بین، طریقت یسویه با نشئت‌گیری از محیط فرهنگی ماوراء‌النهر، در ترکستان (شهر یسی) بنیان گذاشته شد و با ارشادهای خواجه احمد یسوی، بنیان‌گذار آن، علاوه بر آسیای مرکزی، در میان تاتارهای ولگا و ترکان آناتولی و آذربایجان نیز گسترش یافت. نویسنده می‌کوشد ضمن برشمردن جریان‌های عمده صوفیانه ماوراءالنهر در قرون نخستین اسلامی، زندگی و اندیشه‌های خواجه احمد یسوی، شکل‌گیری جریان یسویه و شاخه‌های عمده آن را بررسی کند.