جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معصومان به اقتضاي حکمت و مراعات سطح فهم مخاطب، بعضي از واقعيات را از مخاطبان مخفي مي‌کردند. «اخفاي واقع» از دو جهت به واقع‌نمايي گفتار معصومان آسيب مي‌زند: 1- اگر «اخفاي واقع» حکيمانه است، مي‌توان ادعا کرد: واقعيت بالکل با آنچه بيان گرديده، متفاوت است و به خاطر ناتواني از فهم، ارائه نشده است. برخي از شقوق اين فرض مستلزم کذب کلي قرآن و گزاره‌هاي عقلي است، پس اين احتمال مردود است. 2- احتمال دارد با کنار هم قرار دادن «نگفته‌ها» و «گفته‌ها»، برداشت کنوني ما از واقعيت، کاملاً تغيير کند و گفته‌هاي معصومان ديگر واقع‌نما نباشد. هرچند برخي براي پاسخ به جهت 2 با پيش‌فرض اينکه «نگفته‌ها» در طول «گفته‌ها» است، به اصول حکمت متعاليه و عدم بخل خداوند تمسک جسته‌اند، اما اولاً، اين پاسخ کامل نيست. ثانياً، جهت 2 تنها واقع‌نمايي گفته‌هاي در هم تنيدۀ معصومان را مخدوش مي‌کند، نه همۀ گفته‌ها را. ثالثاً، حتي در معارف در هم تنيده، با «لابشرط» کردن گزاره‌ها، واقع‌نمايي حداقلي گفته‌ها حفظ مي‌شود. رابعاً، مصاديق اخفاي واقع غالباً دربارۀ ولايت تکويني، شئون امام ومانند آن است که کف و سقف آن معين شده است.

ايمان فرايندي است که از مقدمات و بسترهاي زمينه‌ساز شروع مي‌شود و در نقطه‌اي به عزم ايمان منجر مي‌شود و از آن پس شدت مي‌گيرد. از آن‌رو که تبيين فرايند ايمان در قرآن از بايسته‌هاي قرآن‌پژوهان و دين‌شناسان است، در اين مقاله تلاش شده است بسترهاي ايمان‌ساز و نقش آنها بررسي شود. بدين منظور، با دقت تمام، آيات قرآن بررسي شد و هرچه در بيان قرآن به عنوان مقدمۀ ايمان براي مؤمنان ذکر شده بود، جمع‌آوري گرديد. اين مقدمات پس در چهار دستۀ زمينه‌هاي اخلاقي، معرفتي، ايماني و کرداري جاي گرفت. مطابق يافته‌هاي پژوهش، ايمان افزون بر معرفت، نيازمند بسترهاي اخلاقي و رفتاري است و هر نهادي زمينۀ پذيرش ايمان را ندارد. همچنين هر مرحله از ايمان نيز در افزايش مراتب بعدي ايمان نقش زمينه‌اي دارد و براي رسيدن به ايمان مطلوب، ضروري است.

از نظر پل تيليش، «زبان نمادين» تنها ابزار مناسب براي بيان، تحليل و بررسي موضوعات ديني است که از توانايي و محدودة الفاظ متعارف دنيوي و نيز زبان مفهومي فلسفه فراتر است. هدف پژوهش حاضر نشان دادن امکان تحليل مسائلي همچون «فيض الهي»، «فضايل القايي» و «رؤيت مسرت‌بخش» در الهيات فلسفي توماس آکوئيناس با رويکرد «زبان نمادين» است. نظريۀ «زبان نمادين»، به سبب داشتن ويژگي‌هاي متناقض‌نما و قطبي، فهم سعادت اخروي، فيض الهي و فضايل القايي را در بستر خود فراهم مي‌آورد. همچنين اين موضوعات را نمادهايي مي‌داند که به منزلۀ پاسخ‌هايي مناسب براي مسائل اساسي و وجودي انسان هستند. بر اين اساس، مي‌توان گفت که فيض الهي پاسخي به موضوع «گناه ذاتي» و نقايص طبيعت بشري است. فضايل القايي پاسخي به كافي نبودن فضايل اکتسابي در جهت رسيدن به سعادت فوق‌طبيعي است. رؤيت مسرّت‌بخش پاسخي به ميل آدمي براي شناخت کُنه و مبدأ هستي است. نيز سعادت حقيقي در بهشت، پاسخي به تمايل طبيعي [و اميد] انسان به جاودانگي همراه با آرامش و بهجت است.

يکي از مسائل مهم در ارتباط ميان علم و دين، نوع تعاملي است که دو حوزۀ دين و علم تجربي با يکديگر دارند. به منظور فهم بهتر اين تعامل، لازم است نقش مفاهيم و آموزه‌هاي دين در روند حرکت علم ارزيابي گردد. اين مقاله برآن است تا دربارۀ آموزه‌هايي از دين سخن بگويد که نقش مثبتي در رشد و حرکت علم تجربي داشته است و القاي اين نوع مضامين به جامعه موجب ترغيب ايشان به علم تجربي مي‌شود. بررسي اين آموزه‌ها و مضامين ديني همچنين مي‌تواند ما را در رسيدن به علمي که مطلوب دين است، راهنمايي کند. اين آموزه‌ها در دو حوزۀ نظري و عملي ارزيابي خواهد شد. آموزه‌هاي نظري عمدتاً در قالب مباني متافيزيکي علم تجربي در جريان حرکت علم اثرگذار بوده و آموزه‌هاي عملي عمدتاً در قالب امور انگيزشي به رشد علم کمک کرده است. کليدواژه‌ها: اسلام، علم تجربي، آموزه، ظرفيت ايجابي، علم ديني

الهي يا بشري بودن متن قرآن کريم، توجه دين‌پژوهان را به خود جلب کرده است. هر يک از آنان ديدگاه خود را دراين‌باره به بخشي از آيات قرآن کريم مستند مي‌کند. پژوهش حاضر به دنبال کشف ديدگاه خود قرآن کريم است و در اين مسير، با استفاده از تحليل «فرايند ساخت معنا» در يک ارتباط موفق، براساس دانش زبان‌شناسي و با توجه به تدريجي بودن نزول آيات قرآن کريم و همزماني آن با دريافت واکنش‌هاي مخاطبان از سوي پديدآورندة متن، چنين به دست آمد که متن قرآن کريم الهي است. ضرورت استفاده از روش مذکور بدين‌سبب است که طرف‌داران هر يک از اين دو ديدگاه، يعني الهي يا بشري بودن متن قرآن کريم، آياتي از قرآن کريم را، که گروه مقابل آنها را به عنوان شاهدي بر ديدگاه خود ذکر کرده است، به تأويل برده و به‌نوعي رد مي‌کنند، اما به نظر مي‌رسد با توجه به تعامل قرآن کريم با مخاطبان و روش «تحليل فرايند انتقال معنا» در زبان‌شناسي در اين پژوهش، بتوان نتيجة مذکور را به خود قرآن کريم و نه ديدگاه صاحب‌نظران نسبت داد.

نظام عالم ماده جزئي از نظام احسن است و خلقت آن افضل و احسن مايمکن است. وجود شرور اقلّي لازمة اين عالم است. انسان به عنوان جزئي از اين نظام، ساختار خلقت او احسن و اشرف است. آيا لازمة غلبة خيرات بر شرور در عالم ماده، غلبة خيرات بر شرور در انسان ها نيز هست؟ به عبارت ديگر، همان گونه که در عالم ماده خير اکثري بر شر اقلي غلبه دارد، آيا در انسان‌ها نيز ضرورتاً بايد خيرات اکثري و شرور اقلي باشد؟ برخي از حکماي اسلامي، مانند ابن سينا و صدرالمتألهين معتقدند: علاوه بر غلبة خيرات بر شرور در عالم ماده، در عالم انساني نيز خيرات اکثري، و شرور اقلي هستند. در اين پژوهش، ابتدا به تبيين ديدگاه مذکور پرداخته، سپس اين ادعا مورد مناقشه قرار گرفته است. مطابق ديدگاه برگزيده، در عالم انساني، بر خلاف موجودات عالم طبيعت، تحقق شر اکثري ممکن است (امکان عام). ضرورت وجود خير اکثري و شر اقلي مربوط به عالم طبيعت و نيز ساختار خلقت انسان است. ولي در عالم انساني به سبب اختيار و ارادة انسان، اکثري بودن خير و اقلي بودن شر، ضرورت ندارد. انسان‌ها با اختيار خود، مي‌توانند افعال و اعمالي انجام دهند که شر در آنها اکثري و خير اقلي باشد.

«الهيات پويشي» قدرت صرفاً ترغيبيِ خداوند را مانع گرفتار آمدن آن در دام مسئلة «شر» مي‌بيند و بدين روي، برتريِ هستي‌شناسي خود را نسبت به «الهيات» خداي گشوده اعلام مي‌دارد. اما الهيات خداي گشوده، خداي پويشي را به همان اندازه مسئول شرور جهان مي‌شناسد و حتي راه‌حل‌هايي را به مسئله «شر» با توسل به قدرت جبريِ خداوند ارائه مي‌دهد. در اين مقاله، ضمن تشريح قدرت خداي پويشي، به نزاع دو مکتب بر سر مسئله «شر» ورود پيدا مي‌کنيم. سپس با ارائة تحليلي از مواضع دو طرف، اولاً به برخي نقيصه‌هاي «الهيات خداي گشوده» در نقد «الهيات پويشي» و نيز پاسخ‌گويي به مسئله «شر» اشاره مي‌کنيم. ثانياً، نشان مي‌دهيم که الهيات پويشي در صورتي مي‌تواند پاسخ درخوري به مسئلة مزبور ارائه دهد که از ابهامات و نقيصه‌هاي مندرج در مفهوم «قدرت خداي پويشي» اجتناب ورزد. اگرچه الهيات پويشي پاسخ مناسب‌تري به مسئله «شر» ارائه مي‌دهد، اما دچار ابهاماتي دربارة قدرت خداي پويشي است که از ارزش اين پاسخ به شدت مي‌کاهد.

برخي از متکلمان براي اثبات عصمت همه‌جانبة انبيا عليهم السلام به دليل مستفاد از آيات مربوط به شاهدان امت‌ها تمسک جسته‌اند؛‏ بدين صورت که همة انبيا، در قيامت شاهدان به حق هستند و بدين‌روي، براي شهادت مطابق با واقع، بايد به دور از خطا و سهو و نسيان باشند. مسئله‌اي که مطرح است اين است که آيا دلالت اين استدلال بر مقصود خود، تام است يا خير؟ ملاحظه‌اي که بر آن وجود دارد اين است که آيات ذي‌ربط فقط بيانگر اين است که در هر امتي يک شاهد وجود دارد. پس ممکن است در يک زمان، چند نبي همزمان حضور داشته و فقط يک تن از آنها شاهد اعمال امت باشد. نگارنده بر اين باور است که اين شاهد، همان امام امت است. بدين‌روي، او از خطا و سهو و نسيان در امور مربوط به مشاهده اعمال بندگان مصون است. اين مقاله درصدد است با استفاده از روش «تحليل و توصيف»، ديدگاه عموم مفسران فريقين را مبني بر اينکه شهدا همان انبيا هستند، رد، و اثبات کند که شاهد هر امتي، امام آن امت است.

متکلمان اماميه با توجه به جايگاه ويژة مبحث «توحيد»، همواره با عنايت خاصي به اين بحث پرداخته‌اند. گستردگي مباحث توحيد، و چالش‌ مستمر اماميه با انديشه‌هاي ديني و فرقه‌اي رقيب، موجب شده است تا موقعيت طرح اين بحث و شيوة ساختاربندي آن از اهميت بسزايي برخوردار گردد. هدف دانش کلام در دو ساحت «آموزش» و «دفاع از معتقدات» خلاصه مي‌شود. در اين دو ساحت، خوش‌ساخت بودن مطالب به لحاظ جامعيت، مانعيت و رعايت ضوابط منطقي تقسيم، جايگاه ويژه‌اي دارد. بدين لحاظ، در اين مقاله با روش «کتابخانه‌اي» و «تحليلي»، ساختار شمار قابل توجهي از آثار کلامي اماميه، در دو بخش «ثبوتي يا سلبي بودن توحيد» و «مراتب توحيد» بررسي شده است. در نتيجة اين تحقيق، روشن مي‌شود که اصطلاح «توحيد» داراي چند معناي متفاوت بوده است؛ ساختار مباحث توحيدي، همواره در حال تطور و تکامل بوده و ساختارهاي متنوعي ارائه شده است. در اين ساختارها، گاه برخي مراتب توحيد مغفول واقع شده و گاه مقتضيات منطقي تقسيم رعايت نشده است. در ساختار پيشنهادي، تلاش شده است تا ضمن توجه به مراتب توحيد، سازمان منطقي نيز رعايت شود.

در برخي از کتاب‌هاي کلامي، براي اثبات ضرورت وحي، اين استدلال مطرح مي‌شود که از يک سو، علوم و صنايعي هست که براي بشر ضرورت دارد، و از سوي ديگر، عقل و تجربۀ عادي بشر براي دست يافتن به آنها کافي نيست. پس بايد وحي چنين علوم و صنايعي را در اختيار بشر قرار دهد. اين استدلال، هم به نحو پيشيني و هم به نحو پسيني قابل طرح است؛ يعني هم مي‌‌توان به نحو پيشيني استدلال کرد که چون چنين علوم و صنايعي براي بشر ضروري است، پس خدا بايد آنها را از راه وحي در اختيار بشر قرار دهد، و هم مي‌توان به نحو پسيني گفت: چون چنين علوم و صنايعي عملاً نزد بشر هست، پس وحيي در کار بوده است. در اين مقاله، بحث مي‌شود که گرچه اين سخن درست است که برخي از علوم و صنايع از راه عقل و تجربۀ عادي به دست نمي‌آيد، اما صرف اين نکته نمي‌تواند ضرورت پيشيني يا پسيني وحي را اثبات کند و ممکن است اين علوم و صنايع از راه‌هاي غير عادي ديگري جز وحي در اختيار بشر قرار گيرد.