جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حقوق بشر در دنياي معاصر، بسان گفتمان غالب ارزيابي و ارزش داوري انسان تراز قرن بيست و يکم به کار بسته مي‌شود؛ کاربستي که رفته‌رفته ابعاد حقوقي آن به سويه‌هاي سياسي، امنيتي و حاکميتي‌اش سرازير مي‌شود و به نُرمي از حکومت‌داري بدل مي‌گردد؛ استاندارد فزوني‌طلبي که هر ملاک و فهمي را ولو مبتني بر اديان و تمدن‌هاي کهن، به گوشة انزوا مي‌نهد. پايه‌اي‌ترين مفهومي که حقوق بشر معاصر خود را بر آن بنا نهاده، کرامت انسان است. تحليل هندسة مفهومي حقوق بشرِ مبتني بر کرامت، چالش‌هاي پنهاني را به عرصه مي‌کشد که تاکنون مجال چنداني براي ظهور و بروز نداشته‌اند. جريان مطالعات انتقادي حقوق بشر که ضمن ريشه‌يابي اين‌گونگي آن به‌روش تاريخ‌نگري، به نقد بنيادهاي نظري، روش‌شناسي ارزش‌آفريني، هنجارسازي حقوقي، کارکردها و از همه مهم‌تر آوردة حقوق بشر در دنياي کنوني مي‌پردازد، مورد تحليل و جريان‌شناسي مقالة حاضر قرار گرفته و در ضمن چند پرسش اصلي، به بازخواني انتقادي هويت کرامت انسان و جايگاه و دلالت‌هاي حقوق بشر پرداخته است. آنچه پيش‌رو داريد، تلاشي است مبتني بر روش تحليل هندسة مفهومي، بازشناسي شبکة دانشي و تطبيق کارکردي بين ادبيات رايج حقوق بشري، اسلام و مسيحيت.

مقايسة تطبيقي بين مباني و گزاره‌هاي اخلاقي «اسلام» و آيين «تائو» آغازگر نگاهي نو به گفتمان اديان آسماني و غيرآسماني است. در اين نوشتار با استفاده از روش مطالعة کتابخانه‌اي و با مراجعه به اصلي‌ترين متون در اسلام و تائو، و با نگاه تطبيقي، به تحليل و بررسي وجوه اشتراک و افتراق بين برخي از مباني اخلاقي اسلام و تائو پرداخته مي‌شود؛ مباني‌اي همچون ملاک خوب و بد؛ ضرورت اخلاقي زيستن؛ عامل پيدايش خوبي‌ها و بدي‌ها و نيز نسبي بودن گزاره‌هاي اخلاقي. مقايسة تطبيقي بين گزاره‌هاي اخلاقي در اسلام و تائو، دريچه‌اي براي هم‌انديشي اديان در جنبة اخلاقي خواهد گشود. جامعيت نظام اخلاقي اسلام در همة زمينه‌هاي زندگي دنيوي و اخروي انسان در مقابل نگاه تک‌بعدي و دنيوي آيين تائو و نيز جنبة اجتماعي اسلام در مقابل نگاه انفعالي آيين تائو در گزاره‌هاي اخلاقي، از مهم‌ترين وجوه افتراق است. وجود انسان ايده‌آل اخلاقي ـ که تجسمي از اخلاق نيکوست ـ و پايه‌ريزي مدينة فاضله، از مهم‌ترين وجوه اشتراک بين اسلام و تائوست.

در اسلام و مسيحيت، مفاهيم و اصطلاحات کتاب مقدسي و الهياتي مشابهي وجود دارد که انطباق معنايي آنها نيازمند بررسي است. اصطلاح لوگوس در مسيحيت و تعبير کلمه در قرآن، از جمله اصطلاحاتي‌اند که با توجه به پيشينۀ فلسفي و کاربرد الهياتي لوگوس، در ابتدا به نظر مي‌رسد معناي مشترکي ندارند؛ در حالي‌که با رجوع به متون اوليۀ هر دو دين مي‌توان نشان داد قرابت معنايي دارند؛ هرچند ممکن است دقيقاً بر هم منطبق نباشند. اين بررسي تطبيقي به ما کمک خواهد کرد به فهم بيشتري از متون مقدس هر دو دين دست پيدا کنيم. هم در قرآن و هم در عهد جديد، ارتباط وثيقي بين «الکلمه» و «روح‌القدس» يا «الروح» وجود دارد. «روح‌القدس» رابطه‌اي دوسويه بين عالم امر الهي و عالم خلق برقرار مي‌کند. کليۀ مقدرات خلقت، در عالم امر الهي مدوّن مي‌شوند که همگي در قالب «الکلمه» هستند و «الروح» قادر است که از يک حوزۀ کيهاني گذر کند و در حوزۀ کيهاني ديگر به‌واسطۀ کارگزاران (فرشتگان و ساير وسايط) عمل نمايد.

يکي از ديدگاه‌هاي بنيادين کريشنا مورتي ـ به‌مثابة انديشه‌اي که مي‌توان باورهاي او را بر مبناي آن سامان داد ـ در اين عبارت خلاصه مي‌شود که حقيقت، نامتناهي و بي‌حد است؛ ناگزير نمي‌توان آن را در قالب معين و به‌گونة ايدئولوژيک تبليغ کرد. بر همين اساس، مسئلة اين مقاله بررسي و تحليل انتقادي اين ادعا خواهد بود و به اين منظور نخست در مقام بررسي محتوا، اين ادعا را در قالب دو گزاره بررسي خواهيم کرد: 1. اگر حقيقت، ماهيتي يکسره نامتناهي دارد، ناگزير هيچ‌گونه راهي به سوي آن وجود ندارد؛ 2. از آن‌روي که مسير معيني براي رسيدن به حقيقت وجود ندارد، ناگزير نمي‌توان حقيقت را در قالب توصية استاد و به‌گونة ايدئولوژيک تبليغ کرد. سپس در مقام تحليل انتقادي اين ديدگاه، از دو منظر سخن خواهيم گفت: نخست در مقام بررسي ماهيت سعادت‌گرايي؛ به اين معنا که لايتناهي بودن حقيقت و تأکيد بر کسب سوبژکتيو آن، مستلزم انکار نقش استاد نيست؛ و ديگري بيان پارادوکس نهفته در ادعاي مورتي؛ بدين عبارت که اين ايده جامع نفي و اثبات بوده و تشبه امر (خَلط مبحث) نيز در آن رخ داده است.

اخلاق عرفاني سلبي مهم‌ترين بخش انديشه‌هاي مولوي و لائوتسه به شمار مي‌رود. اين دو عارف، پيروان خود را به جنبة سلبي اخلاق و رعايت مؤلفه‌هاي آن نيز دعوت مي‌کنند. از نگاه مولوي و لائوتسه، با تهذيب نفس و ريشه‌کن‌سازي انانيّت و ترک رذايل، راه براي تخلّق به اخلاق الهي و کسب فضايل فراهم‌تر مي‌گردد. سؤال اين است که اخلاق عرفاني سلبي به چه معنا و بر چه مؤلفه‌هايي استوار است؟ وجوه شباهت و تفاوت ميان اخلاق سلبي عرفاني مولوي و لائوتسه چيست؟ اين مقاله با روش توصيفي ـ تحليلي و تطبيقي و با استفاده از منابع کتابخانه‌اي، به بررسي مفهوم اخلاق سلبي عرفاني و مؤلفه‌هاي آن و تطبيق ميان آراي مولوي و لائوتسه از اين منظر مي‌پردازد. اين پژوهش نشان مي‌دهد که ميان اين دو انديشه وجوه تشابه و تمايز وجود دارد؛ چنان‌که هر دو در نظام اخلاقي و تنزيهي‌شان بر دو عنصر «سکوت و نيستي» و «رياضت و کف نفس» به‌عنوان دو امر زمينه‌ساز ورود به سلوک عرفاني خويش تأکيد کردند؛ اما به‌رغم شباهت‌هاي ظاهري، اساس تهذيب و رياضت از نگاه مولوي بر مبناي عشق فطري و جبلّي انسان به خدا استوار است و در اين مسير، از پشتوانة متابعت از شريعت و بهره‌گيري از عقل نيز برخوردار است.

از موضوعات مهم در همة اديان و مکاتب، کمال و سعادت نهايي انسان و رهاورد آن است. در مسيحيت نيز ـ که يکي از اديان آسماني است ـ موضوع کمال نهايي انسان مطرح است. در اديان الهي، کمال انسان نزديک شدن به خداوند و اتحاد با اوست. اين نوشتار به کمال نهايي يک مؤمن مسيحي و رهاوردهاي اين کمال، از منظر کتاب مقدس و مفسران آن، به‌ويژه الهيات رسمي کليسا، پرداخته است. در مسيحيت، کمال و سعادت انسان ـ که «اتحاد با خدا و مسيح» است ـ بيشتر اعطايي و به‌واسطة فيض خدا و فدية مسيح است تا توسط خود شخص و اعمال او. برخي از رهاوردهاي دنيوي و اخروي کمال نهايي مسيحي، امور ذيل هستند: نورانيت؛ جانشيني مسيح و ولايت بر امور؛ دريافت روح‌القدس؛ و رؤيت سعيده. آگاهي از دستاوردهاي سالکان طريق الي الله در مسيحيت، و بدين‌ترتيب آشنايي با ديگر اديان الهي، ورود به گفت‌وگوي اديان، و نزديک ساختن اديان الهي در برابر جبهة الحاد، مدّ نظر اين نوشتار بوده است. اين پژوهش با رويکرد بيشتر الهياتي، نه عرفاني، به بررسي کمال نهايي در مسيحيت و رهاوردهاي آن پرداخته است.