جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأملی معرفت‌شناسانه بر مناظرات امام رضا(ع)، با رویکرد بررسی مواجهۀ دین و عقل، نشان می‌دهد که ایشان با تأیید کارکرد عقل، پیش و پس از ایمان دینی و تأکید بر نقش آن در رد یا تأیید باورهای دینی، تحلیل و بررسی انتقادی اعتقادات دینی را جایز می‌شمرند و بی‌آن‌که «دلایل عقلی» را منافی «ایمان» به خداوند به شمار آورند، آن‌ها را در سنجش اعتقادات دینی کارآمد می‌دانند. با وجود این، به محدودیت عقل در اثبات قاطع اعتقادات دینی اذعان دارند و با در نظر گرفتن آن، در صدد «اثبات» اعتقادات دینی برمی‌آیند. با عرضۀ سه رویکردِ متداول در تفکر غربی، یعنی عقل‌گرایی حداکثری، ایمان‌گرایی و عقل‌گرایی انتقادی، بر مناظرات امام رضا(ع)، می‌توان رویکرد امام رضا(ع) را در قرابت با عقل‎گرایی انتقادی لحاظ کرد که در عین این‌که امکان نقد و ارزیابی عقلانی نظام‌های اعتقادات دینی را تأیید می‌کند، برخلاف هواداران عقلانیت حداکثری، به دنبال اثبات قاطع و مجاب کردن همگان نیست.

بخشی از آیات نورانی قرآن کریم، بیان‏گرِ فضایل افراد خاصی است که کشف مصادیق آن آیات، نقش بسزایی در یافتن الگوهای زندگی و پیمودن راه سعادت دارد. «آیۀ تطهیر» از آن جمله است که پیامبر خدا(ص) و اصحاب، به‌خصوص همسران آن حضرت، تلاش وافری در بیان مصادیق و اثبات انحصار آن در «اصحاب کساء» داشتند تا از هر گونه ابهام جلوگیری کنند. با این حال، اهداف گوناگون، زمینۀ ایجاد شبهه در مصادیق آیه را فراهم کرد، تا جایی که هر فرقه و مذهبی کوشید تا جمعی را بر مصادیق آن بیفزاید. از آن جمله، تلاش گستردۀ غالب اهل‌سنت بر وارد کردن همسران پیامبر(ص) در مصادیق و شمول عنوان «اهل البیت» بر آنان است. آنان جهت به کرسی نشان دادن ایدۀ مزبور، روایاتی را دست‌آویز خود قرار دادند. سؤال مهم این است که آیا روایات مورد ادعا برای اثبات مدعایشان وافی است؟ این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی موشکافانۀ مستندات روایی مزبور از زاویۀ منابع معتبر حدیثی و رجالی اهل‌سنت می‌پردازد. مهم‌ترین دست‌آوردِ نوشتار حاضر این است که دیدگاه برخی اهل‌سنت دربارۀ شمول آیۀ تطهیر بر همسران پیامبر(ص) نادرست است، زیرا روایات متعددی از فریقین مبنی بر منحصر بودن آیۀ مورد نظر بر اهل‌بیت عصمت و طهارت وجود دارد. از سویی دیگر، سند برخی روایت‌هایی که ادعا می‌کنند، به شدت مخدوش بوده و نیز برخی تعمیم‌ها دربارۀ همسرانی مانند «ام‌سلمه» بعد از نزول آیۀ مورد نظر است. بنابراین، نمی‌توان ادعاهای اهل‌سنت در این مسئله را پذیرفت.

لزوم تسلیم در برابر معصومان­(ع) از مهم­ترین آموزه­های شریعت اسلامی است که دامنۀ­ آن بر اساس اندیشه­ شیعی، تا تسلیم در برابر اهل­بیت­(ع) امتداد دارد. شناخت درست تسلیم­پذیری و تبیین منطقی آن، مستلزم تحلیل مبانی این آموزۀ دینی است. نظر به اهمیت تسلیم­پذیری و نقش مؤثر آن در تحصیل ایمان، عدم آگاهی از مبانی تسلیم، به برداشت­های نادرستی چون تحمیل اجباری سخن بر مخاطبان می‌انجامد و تصویری نامعقول از آن در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند. در پژوهش حاضر مبانی عقلیِ تسلیم بر اساس عصمت اهل­بیت­(ع) و نیز نارسایی عقل بشری تبیین می­گردد. هم‌چنین آزمون مؤمنان، رویکرد تقیه­ای، وقوع تشابه در کلام معصومان(ع) و صعب و مستصعب بودن امر ایشان، از مبانی نقلی تسلیم­پذیری به شمار می­رود. از ره­گذر این جستار، مشخص می­شود الزام به تسلیم در برابر اهل­بیت­(ع)، به معنای پیروی کورکورانه و مسکوت گذاشتن عقل در پذیرش موضوعات دینی نیست، بلکه بر مبانی متقنی مبتنی است که عقل را در برابر ضرورت تسلیم متقاعد می­کند.

بالاترین جایگاه نزد مسلمین، جایگاه والای حضرت خاتم‌الأنبیا(ص) است که هیچ جای‌گزینی ندارد. با تکیه بر اسناد معتبر و قطعی بین فریقین، که حاکی از حیات برزخی انبیاست، تفاوتی بین منزلت پیامبر اسلام، قبل و بعد از رحلت نبوده و تمام مسلمین، حضور در مضجع نورانی ایشان را با حضور در محضر نورانی‌اش در زمان حیات مادی برابر دانسته و با شوق زایدالوصفی به زیارتش شتافته و به دعا و راز و نیاز با خداوند متعال می­پردازند. با این حال، ابن­تیمیه حرانی، در قرن هفتم، به طرح نظریاتی پرداخت که نه تنها باور عمومی مسلمین در زیارت و اظهار ادب در مزار نبوی و... را نادیده گرفته، بلکه غالباً بر آن‌ها ادعای اجماع هم کرد. سؤال مهم این است که آیا ادعاهای ابن­تیمیه مبنی بر اتفاق نظر بین دانشمندان در دیدگاه‌های مزبور صادق است؟ این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به این موضوع پرداخته و با تکیه بر آثار اهل‌سنت، نادرستی غالب ادعاهای یادشده را اثبات می­کند.

بحث از نخستین آفریده و مخلوق در نظام هستی، از مباحث و مسائل مورد توجه بشر است. به همین جهت، دیدگاه‏های متعدد و گاه متعارضی در بیان اندیشمندان دیده می‌شود. در اخبار و روایات اهل‌بیت(ع) از وجود ماده و مایۀ اولیه‌ای به نام «مکان»، «هوا» و «ماء» نام برده شده است. عالمان شیعی به فراخور رویکرد و استدلال، به آغازین بودن یکی از آن‌ها به صورت تعیینی و یا مترتّب بر هم رأی داده‌اند. این نوشتار، با تحلیل و بررسی روایات بر پایۀ قواعد فقه الحدیثی، «هوا» را نه به عنوان یکی از چهار عنصر اصلی، بلکه جوّ و فضای بی‌حدی که پیش از پیدایش هر گونه آفریده‌ای، حتی مقدم بر موجودات نوری، وجود یافته است، نخستین مخلوق و آفریدۀ الهی دانسته است.

ملارجبعلی تبریزی، رهبر جریان فلسفیِ مقابل حکمت متعالیه، در بحث اسما و صفات، دیدگاه کاملاً متفاوتی با حکمت متعالیه، و نزدیک به دیدگاه کلامی دارد. او با نفی هر گونه سنخیت بین واجب و ممکن، و اعتقاد به تباین محض بین خدا و خلق، و نیز اعتقاد به اشتراک لفظی و نفی اشتراک معنوی در وجود و صفت واجب و ممکن، در وجودشناسی صفات، به نظریۀ نفی صفات و نیابت ذات از صفات می‌رسد. در معناشناسی صفات، از نظر وی چون هیچ مفهومی حکایت‌گر از ذات و کمالات خداوند نیست، الهیات اثباتی قابل قبول نیست. او سه نوع الهیات سلبی، فعلی و کارکردی را مطرح می‌کند که بر اساس آن‌ها، بازگشت اسماء الهی یا به سلب نقایص است یا به ایجاد کمال، و یا به کارکرد کمال. اما با طرح این‌گونه الهیات، مسائل و اشکالاتی مطرح می‌شود؛ نظیر: لزوم ارتفاع نقیضین، لزوم درج واسطه بین سلب و ایجاب، و عدم امکان اثبات خداوند. ملارجبعلی بر اساس مبانی خود به این اشکالات پاسخ داده است و در واقع، این اشکالات بر اساس برخی مبانی که مورد پذیرش حکیم تبریز نیست، مطرح شده است. مهم‌ترین نقص دیدگاه ملارجبعلی عدم توجه به معرفت فطری و قلبی خداست.

این مقاله با هدف نشان دادن خط کلامی امامیه در شهر «عسکر مُکرَم» در بازۀ زمانی سده­های سوم و چهارم سامان یافته است. غرض اصلی از این پژوهش، بازشناسی و بازخوانی لایه­های پنهان و ناشناختۀ تاریخ تفکر امامیه در سده­های نخستین است و این پژوهه با این پرسش دنبال می­شود که فعالیت‌ها و نقش‌آفرینیِ متکلمان امامی در عسکر مکرم به چه میزان بوده است؟ به نظر می‌رسد در میان اکثریت معتزله که در شهر عسکر مکرم در منطقۀ خوزستان فعال بودند، شماری از متکلمان امامیه نیز بودند که جریان کلامی امامیه در آن دیار را رهبری می­کردند. هرچند اندیشمندان امامیِ یادشده به دلیل تعاملاتشان با معتزلیان در پاره­ای از موضوعات کلامی با آنان هم­فکر بودند، ولی در مسئله امامت، تا حدی موفق شدند دیدگاه معتزلۀ بصره دربارۀ افضلیت امیرمؤمنان(ع) را تغییر دهند. برجسته‌سازیِ اهمیت این شهر در عرصۀ کلام امامیه در میانۀ دو مدرسۀ کوفه و بغداد، یکی از نتایج این تحقیق به شمار می­آید.