جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله انديشمندان اسلامي که به اظهار نظر درباره جهاني‌شدن پرداخته، حضرت آيت‌الله خامنه‌اي است. اين مقاله در تلاش است تا ابعاد جهاني‌شدن را براساس فلسفه سياسي آيت‌الله خامنه‌اي بررسي کند. هرچند ايشان به‌صورت مستقيم دراين‌باره سخنان فراواني ندارند، اما براساس فلسفه سياسي ايشان مي‌توان جهاني‌شدن را از دو چشم‌انداز سلبي و ايجابي واکاوي کرد. راه‌کار رويارويي با جهاني‌شدن به شيوه غربي در حوزه سلبي، و ارائه راهبردهاي عملي گوناگون در حوزه ايجابي، از ويژگي‌هاي مهم ديدگاه آيت‌الله خامنه‌اي درباره جهاني‌شدن است. از نگاه سلبي، جهاني‌شدن درواقع همان پروژه جهاني‌سازي است که توسط قدرت‌هاي بزرگ راهبري مي‌شود و تهديد هويت، استقلال، و حاکميت ملي از مهم‌ترين پيامدهاي آن در سه حوزه فرهنگ، اقتصاد و سياست است و راه‌کار رويارويي با آن، تنها ايستادگي و استحکام ساخت دروني است. اما جهاني‌شدن از نگاه ايجابي، جداي از جهاني‌شدن به شيوه غربي آن است؛ زيرا اين معنا از جهاني‌شدن، بر پايه «فطرت» بوده و فاقد ماهيت استثمارگرانه است. جهاني‌شدن براساس فلسفه سياسي آيت‌الله خامنه‌اي، به‌سان جرياني است که با راهبردهاي خاص خود، بنا دارد تا الگوي انقلاب اسلامي را به جهان صادر کرده و تمدن نوين اسلامي را پايه‌ريزي کند. راهبردهاي «سبک زندگي اسلامي» در حوزه فرهنگ، «استحام ساخت دروني» با تأکيد بر حوزه اقتصاد، و «صدور انقلاب» با تأکيد بر حوزه سياست، براي تحقق تمدن نوين اسلامي براساس فلسفه سياسي آيت‌الله خامنه‌اي تجويز مي‌شوند.

وحدت‌گرايي و کثرت‌گرايي، دو جريان اصلي در انديشه سياسي است؛ تاآنجاکه مي‌توان همه آثار فيلسوفان سياسي از دوران کلاسيک تا معاصر را براساس آن تبيين و تفسير کرد. اين دو جريان فکري ـ سياسي، از گذشته تاکنون در ميان فيلسوفان سياسي، پيروان فراواني داشته‌اند. در ميان فيلسوفان کلاسيک، افلاطون به وحدت‌گرايي و ارسطو به کثرت‌گرايي باور داشت؛ ازاين‌رو، در فلسفه سياسي آنان کشمکشي درباره وحدت‌گرايي و کثرت‌گرايي درگرفت که آثار آن را مي‌توان در رويکرد فيلسوفان سياسي دوره‌هاي بعد نيز نگريست. کوتاه آنکه، ديدگاه وحدت‌گرايي، افزون‌بر يکساني در زندگي مدني، بر تمرکز قدرت سياسي نيز تأکيد دارد و دربرابر آن، ديدگاه کثرت‌گرايي، با دفاع از چندگانگي در حوزه سياست، تنوع منابع قدرت و توزيع آن در ميان گروه‌ها و جريان‌هاي گوناگون را اصل قرار مي‌دهد. بر همين اساس، اين مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي در پي تبيين ديدگاه وحدت‌گرايي فضيلت‌محور افلاطون و ديدگاه کثرت‌گرايي فضيلت‌محور ارسطو است. از رهگذر اين تبيين، نزاع و تفاوت دو ديدگاه روشن مي‌شود.

انديشنمدان در ترسيم نظام سياسي و محتواي آن، همواره به سه مسئله مي‌پردازند: الف) توصيف ساختار موجود؛ ب) تحليل ساختار و انگاره‌هاي مطلوب؛ ج) شيوه گذار از وضعيت موجود به وضعيت مطلوب. اين نوشتار درپي آن است که به بررسي ساختار سياسي مطلوب و انگاره‌هاي آن از ديدگاه فلسفه سياسي استاد مطهري بپردازد. اساسي‌ترين عناصر محتوايي اين پژوهش عبارتند از: شرط علم، عدالت و مديريت براي رهبر؛ محوريت دغدغه دين براي حکومت؛ هدفمندي حاکميت؛ ظلم‌ستيزي؛ تأمين امنيت معنوي و مادي؛ مردم‌سالاري ديني؛ کارآمدي و زمينه‌سازي براي رشد و پيشرفت؛ و محوريت دين اسلام در سيستم قانون‌گذاري. پرهيز از شيوه‌هاي استبدادي، نفي اشراف‌سالاري، نفي موروثي کردن قدرت، ارج‌نهادن به آراي عمومي، بهره‌گيري از ديدگاه‌هاي مردم و حفظ کرامت انسان‌ها، مهم‌ترين مؤلفه‌ها در حوزه ساختار سياسي است. اين پژوهش با روش توصيفي، تحليلي و استنباطي تهيه و نگارش شده است.

انگاره‌هاي پديدآمده از فلسفه سياسي نقش مستقيمي در شيوه زندگي سياسي دارد. ازاين‌رو، اين مقاله مي‌کوشد با معرفي فلسفه سياسي از راه تأکيد بر ويژگي‌هاي آن، جهت‌گيري کلي فلسفه سياسي اسلامي را نسبت به برخي از مسائل اساسي سياست بيان کند. همچنين مي‌کوشد با تفکيک ميان گونه‌هاي مختلف فلسفه سياسي اسلامي، ظرفيت هريک از آنها را در ساخت نظم سياسي جامعه نشان دهد. فلسفه سياسي اسلامي به سلسله مباحث فلسفي ـ سياسي گفته مي‌شود که به‌گونه‌اي با اسلام مناسبت داشته باشد. ويژگي‌هاي عمومي فلسفه سياسي اسلامي عبارت است از: تأکيد بر مواردي مانند ارتباط هست‌ها و بايدها، مدني باطبع بودن انسان، دوساحتي بودن انسان، حقايق طبيعي و فراطبيعي، پيوند دين و سياست، و پيوند اخلاق و سياست. باوجوداين، فلسفه سياسي اسلامي در طول تاريخ گرايش‌هاي گوناگوني يافته است که هريک از آنها داراي ويژگي‌ها و ظرفيت‌هاي منحصربه‌فردي هستند. فلسفه سياسي مشاء، فلسفه سياسي اشراق، فلسفه سياسي متعاليه و فلسفه سياسي نوصدرايي گونه‌هاي شناخته شده فلسفه سياسي اسلامي به‌شمار مي‌آيند.

نسبت دين و سياست همواره به‌عنوان چالشي نظري، ميان فلسفه سياسي اسلامي و فلسفه سياسي ليبراليسم مطرح بوده است. اگرچه انديشمندان سياسي بسياري از هردو جريان سياسي به پژوهش در اين مسئله پرداختند، ولي نوشتار پيش‌رو برآن است تا به بررسي تطبيقي اين موضوع با تمرکز بر آراي دو فيلسوف سياسي يعني آيت‌الله مصباح يزدي (نماينده گفتمان غالب اسلامي) و جان لاک (نماينده گفتمان غالب ليبرال دموکراسي) و با تکيه بر کارآمدترين مباني نظري اين‌دو فيلسوف، به نسبت‌يابي دين و سياست بپردازد. يافته تحقيق عبارت است از انطباق ديدگاه استاد مصباح يزدي بر پيوند تفکيک‌ناپذير دين و سياست (حکومت) و نيز تطبيق نظريه جان لاک بر مرتبه نخست سکولاريسم يعني لائيسم. درنگي دوباره در اين بحث تاريخي، با تمرکز بر دو انديشمند کليدي، مجال شناسايي برخي از ريشه‏هاى اساسي چالش موجود را براي ما فراهم خواهد کرد. به لحاظ کاربردي، ازيک‌سو تحقق عيني نظريه پيوند دين و سياست در قالب نظام جمهوري اسلامي ايران در سده کنوني و ازسوي‌ديگر آشفتگي تمدن ليبراليسم و آغاز روند گذار از سکولاريسم و ورود جوامع سياسي به عصر تجديد حيات جهاني دين در قلمرو اجتماعي و سياسي، اهميت پرداختن به اين موضوع را دوچندان مي‌سازد. اين بحث با رويکرد فلسفه سياسي و در قالب روش تحليلي ارائه شده است.