جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله قصد دارد نحوة برخورد ناگارجونه، فیلسوف تأثیرگذار بودایی در قرن دوم میلادی، را با مسئلة وجود خداوند بررسی کند و نشان دهد که دیدگاه‌های الاهیاتی‌ای چون خداباوری، الحاد، لاادری‌گرایی و وحدت وجود نمی‌توانند برداشت درستی از دیدگاه مکتب مادیمیکه در باب وجود خداوند فراروی ما نهند. ناگارجونه و مکتب مادیمیکه، با تکیه بر تحلیلی نقادانه، وجود خداوند، به منزله خالق، را کذب یا مشکوک تلقی نمی‌کنند، بلکه آن را نامعقول می‌دانند. رویکرد حقیقی مکتب مادیمیکه نه توحیدی است و نه الحادی؛ این مکتب هر دو گزاره «خدا وجود دارد» و «خدا وجود ندارد» را غیرعقلانی تلقی می‌کند. نویسنده این مقاله می‌کوشد براهین ناگارجونه را به‌شیوه فلسفة دین نظام‌مند کند و در اختیار خوانندگان قرار ‌دهد و امیدوار است که این جستار بتواند فهم بهتری از تلقی مکتب بودایی مادیمیکه در باب مسئلة خداوند به دست بدهد.

سرزمین شام از صدر اسلام، محل تجمع و سکونت پیروان فرقه‌های مختلف اسلامی بوده است. فرق مختلف شیعه نیز از سده‌های اولیه هجری در این سرزمین حضور داشته‌اند و حتی در برخی دوره‌های تاریخی، موفق به ایجاد حکومت شیعی شده‌اند. از نظر فکری نیز در برهه‌ای از تاریخ، منطقة جبل عامل، یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و فقهی شیعه بوده است. این مطالب نشان‌دهندة اهمیت بررسی تاریخ و اعتقادات شیعیان این سرزمین است. یکی از راه‌هایی که می‌تواند به شناخت تاریخ، جامعه و اعتقادات دینی مردم یک منطقه کمک کند، مطالعه و بررسی زیارتگاه‌ها و نقاط مقدس آن مردم است. از این‌رو در این نوشتار مهم‌ترین مزارات فرق مختلف شیعه در سرزمین شام به اجمال معرفی و بررسی شده‌اند. به این منظور، مقاله در چهار بخش، به معرفی مزارات هر فرقه پرداخته است: 1. مزارات شیعیان امامیه؛ 2. مزارات علویان؛ 3. مزارات اسماعیلیان؛ 4. مزارات حروفیان. در هر بخش نیز با اشاره به مناطقِ اصلی حضور و تمرکز فرقة موردنظر، به معرفی و بررسی مزارات مورد احترام آنان پرداخته شده است. در پایان نیز دو نکتة گذرا در باب اهمیت و کارکردِ مطالعة این مزارات بیان شده است.

در نزاع­های الاهیاتی میان پیروان ادیان گوناگون و نیز بحث­های درون­دینی مفهوم «فرزند خدا» اهمیت داشته است. این موضوع هنگامی پررنگ­تر می­شود که می­بینیم در ادیان توحیدی با رجوع به کتاب­های مقدس تصاویر مختلفی از فرزند خدا ترسیم می‌شود. در این پژوهش خواهیم دید که در کتاب مقدس یهودیان معنای واحدی برای فرزند خدا وجود ندارد. در این شته­ها عنوان «فرزند خدا» برای موجودات ماورایی، بنی‌اسرائیل، پارسایان و پادشاه خاندان داوود به کار رفته است. در عهد جدید نیز فرزند خدا در یک معنای واحد به کار نرفته است. حیط ظهور عهد جدید متفاوت بود؛ به علاوه، معنای فرزندی خاص خدا برای عیسی در بخش­های گوناگون این کتاب مانند اناجیل همنوا، نوشته­های پولسی و یوحنایی یکسان نیست. در قرآن جید به عبارات دختران خدا در مورد موجودات ماورایی مانند فرشتگان یا جن یا خدایان مشرکان، پسر خدا در مورد عزیر و عیسی، و فرزندان خدا در مورد یهودیان اشاره شده است. به‌طور کلی در قرآن با استفاده از عنوان «فرزند خدا» مخالفت و عنوان عبد جایگزین آن شده است تا هیچ تخلفی از اعتقادات توحیدی صورت نگیرد.

برخورد انسان با دنیای پیرامون، سؤال‌هایی را برای او پدید می‌آورد؛ سؤال‌هایی مانند جهان چگونه شکل گرفته است؟ در اطراف انسان چه می‌گذرد؟ چه آینده‌ای در انتظار جهان است؟‌و از همه مهم‌تر اینکه جهان چگونه‌‌کار می‌کند؟ تلاش انسان‌ها برای پاسخ دادن به این سؤال‌ها کیهان‌شناسی را به وجود می‌آورد. گوناگونی پاسخ‌ها نیز گوناگونی کیهان‌شناسی‌ها را رقم می‌زند. کیهان‌شناسی را می‌توان به سه دورة کیهان‌شناسی جادویی، کیهان‌شناسی اسطوره‌ای و کیهان‌شناسی هندسی تقسیم کرد. این مقاله کیهان‌شناسی یونان باستان را بررسی خواهد کرد. این کیهان‌شناسی ارتباط نزدیکی با اسطوره‌شناسی، به‌خصوص اساطیر آفرینش، دارد. آنچه در اسطوره‌ها مطرح می‌شود این است که جهان چگونه به وجود آمد و چه قدرتی بر آن حاکم است که به وجود خود ادامه می‌دهد. اساطیر آفرینش در کل به شش دسته تقسیم می‌شوند: 1. خلقت از هیچ؛ 2. خلقت از کائوس؛ 3. خلقت از تخم کیهانی؛ 4. خلقت از والدین جهانی؛ 5. خلقت فوق‌العاده و غیرمنتظره؛ و 6. خلقت به‌وسیله غواصی. گزارش‌های متفاوتی از اساطیر آفرینش در یونان باستان وجود دارند که عبارت‌اند از: هومر، هزیود، پلاسگین‌ها، فرسیدس و دیودورس سیکولوس. پژوهش حاضر به بررسی این گزارش‌ها می‌پردازد.

گسترش سریع عثمانی به سوی بیزانس و بالکان، در اوایل قرن سیزدهم میلادی در کنار عوامل مادی مرهون عوامل معنوی نیز بود. در این باره می‌توان به ارتباط معنوی بین بکتاشیه و ارتش عثمانی موسوم به «ینی‌چری» اشاره نمود. در ابتدای تأسیس دولت عثمانی بزرگان دین در امور سیاسی، اداری و نظامی، نقش و تأثیر بسیاری داشتند. این رابطه مثبت طریقت‌های شیعی با سلاطین عثمانی تا زمانی که متولیان امور در یک چارچوب مشروع فعالیت می‌نمودند، ادامه داشت و بزرگان دین، فرق صوفی‌مسلک و علویان از نظام حاکم حمایت می‌کردند. در اواخر دورة عثمانی تضعیف نقش دین و مؤسسات دینی باعث به وجود آمدن عکس‌العمل‌ها و قیام‌های مردمی شد. بایزید اول با نادیده گرفتن تذکرات علمای دین و افتادن به دامن انواع فسادها باعث انعقاد نطفه قیام‌های مردمی گردید. تأسیس دولت صفوی در سال 1501 در ایران نیز در بالا بردن روحیه شیعیان باطنی و گسترش فرهنگ اسلام شیعی عاملی تأثیرگذار بوده است. گسترش روزافزون چپاول‌های اقتصادی و ظلم به مردم عادی نیز از عوامل قیام‌ها به شمار می‌روند. در این مقاله با تبیین عوامل فوق، قیام‌های اسلامی و شیعی متعدد آن دوره بررسی شده‌اند.

در کنار هم قرارگرفتن دو واژه ناواقع‌گرایی و دینی، مفهوم کلامی جدیدی را می‌سازد. مسئله ناواقع‌گرایی دینی با ابتنا بر پیشینه‌ای‌ از تأملات فلسفی در خصوص واقعیت داشتن جهان اعم از محسوس و نامحسوس، وجود حقایق مابازای مفاهیم دینی را انکار می‌کند. این رویکرد نوین کلامی هرچند به استناد اندیشه‌های ویتگنشتاین و نیز مبانی زبان‌شناختی پست‌مدرنیسم در فضایی فلسفی قرار دارد، اما ندای اعتراض در مقابل مرجعیت مطلق کلیسا نیز بیانگر جنبه‌های اجتماعی آن است. مخالفان این رویکرد که به نوعی اصالت واقع در خصوص مفاهیم دینی قائل هستند، توجه ویژه‌ای به مسئله صدق و متفرعات معرفت‌شناختی و زبان‌شناختی آن اختصاص داده‌اند و در مقایسه با مفهوم ایمان، آن را همچون اقیانوسی آرام و بی‌کران معرفی کرده‌اند. نوشتار حاضر در سه محور تدوین و ارائه شده است. ابتدا پیشینه‌ای از بحث ناواقع‌گرایی دینی ارائه می‌شود و سپس خوانش ناواقع‌گرایانه دان کیوپیت، بررسی می‌گردد. در مقابل نیز دفاعیه‌های الاهیات واقع‌گرا (real)، با تکیه ویژه بر نقد برایان هبلث‌ویت، در قالب سه رویکرد کارکردی، زبان‌شناختی، و معرفت‌شناختی مورد توجه قرار خواهند گرفت، و در نهایت برتری رویکرد معرفت‌شناختی بر زبان‌شناختی به‌عنوان ایده نهایی این نوشتار پیشنهاد خواهد شد.