جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله بومی‍شدن علم، چندی است که مورد توجه محافل علمی واقع شده و برخی از اندیشمندان بر آن تاکید دارند و برخی دیگر ایجاد علمی بومی را ممتنع می‍دانند و ماهیت علم را جهانی قلمداد می‍کنند. در این مقاله، فارغ از قضاوت امکان یا امتناع علم بومی، نظر دکتر سید حسیننصر را در این مقوله مورد بررسی قرار می‍دهیم و نکته جالب توجه اینجاست که امروز تحت عنوان شعار «بیداری ممالک شرق» و نیز ظهور انقلاب اسلامی ایران، توجه به علم بومی مطرح شده است. حال آنکه پیش از طرح فوق و نیز پیش از ظهور انقلاب اسلامی، سید حسین نصر، شخصیتی فرهنگی و اجرایی در دربار، با عنوان رئیس دفتر فرح، دغدغه علم بومی و سیادت قوم پارس را در سر داشت. دکتر نصر، علاوه بر داشتن عرق ملی، به مدد نیاکان فاضل و دانشمند که از طبقه روحانیون بودند، مشتاق احیای تفکر ایرانی – اسلامی است. او در زمانی که همگان شیفته غرب بودند، دم از علوم اسلامی زد و این علوم را زیربنای تمدن جدیدی دانست که امید دارد، دوباره با توجه به مقتضیات روز احیا شود. اکنون بعد از گذشت چهار دهه از این نظریه، شاهد گسترش این ادعا در سطح تمام کشورهای شرقی هستیم. همچنین در این مقاله، از موضع چگونگی رسیدن به شناخت، به این مبحث نگاه می‌کنیم و البته دریچه دید خود را افکار دکتر سید حسین نصر قرار می‌دهیم که مقامی علمی است و در تاریخ علوم و فلسفه تتبع کرده و صاحب نظر است. بازگشت به علم سنتی، از نظر بنیان‌های فکری و روش‌های آن، نشان‌دادن چگونگی نیل به آن و تطبیق آن با علم دوران تجدد، به منظور تأیید و تقویت بیشتر این رویکرد از علم، بخش پایانی این مقاله است.

تالکوت پارسونز (Talcott Parsans) همواره بر این باور بود که می‌توان جامعه‌شناسی را به عنوان یک علم، از روش تحول منسجمی برخوردار کرد، به طوری که هم نظریه‌ای عام در مورد جامعه و هم تصوری از یک محتوای (علمی) مشخصاً جامعه‌شناسی به دست دهد. پارسونز، در راستای تلاش‌هایش برای عرضه یک نظریه عام درباره جامعه، در واقع برای عرضه دیدگاهی جامع درباره واقعیت اجتماعی که بتواند ابزارهای نظری لازم برای صورت‌بندی هر عرصه‌ای از پژوهش و در اختیار جامعه‌شناسی بگذارد، زبانی را به کار می‌گرفت که ویژه خود او بود. تالکوت پارسونز، در طول زندگی خویش متأثر از افراد و شخصیت‌های گوناگونی بود، ابتدا تحول تدریجی یک نظریه اراده‌گرایانه در زمینه کنش اجتماعی، در مسیر کارهای او نقش ویژه‌ای دارد که در تقابل با دیدگاه‌های اثبات‌گرا، فایده‌گرا و کاهش‌گرا در جامعه‌شناسی است. اثر محوری پارسونز در این زمینه، ساختار کنش اجتماعی است. از آنجا که کنش اجتماعی، متأثر از عوامل دیگری نیز بود، پارسونز در راستای کارکردگرایی ساختاری، از محدوده‌های نظریه کنش اجتماعی دور می‌شود و پایه‌گذار تحلیل کارکردگرایی در حوزه جامعه‌شناسی می‌شود. در مقاله حاضر، ضمن بررسی زندگی‌نامه پارسونز، به نحله‌های فکری و شخصیت‌های تأثیرگذار بر اندیشه پارسونز می‌پردازیم و سپس تحول فکری پارسونز را از نگارش کتاب «ساختار کنش اجتماعی» تا اتخاذ رویکرد کارکردگرایی ساختاری مورد بررسی قرار می‌دهیم.

یکی از مباحث مهم که از دیرباز توجه فیلسوفان اسلامی را به خود جلب کرده، مسئله اصالت و تحقق خارجی است و اختلاف بین فلاسفه در این جهت است که اصالت و عینیّت از آنِ وجود است یا ماهیّت. این مسئله، نه تنها ذهن فیلسوفان را درگیر خود کرده و به بحث و اثبات ادعای خود پیرامون آن پرداختهاند، بلکه متکلمان و برخی مخالفان با فلسفه، نیز به بحث در مورد آن پرداخته‌اند. مکتب تفکیک، به عنوان یکی از مکاتب نوپایی قرون اخیر، درصدر مخالفت با فلسفه و عرفان درآمده و معتقد است که تنها راه شناخت که مبری از خطا و برتر از راه‌های شناختی دیگر - عقل و کشف - است، وحی است. اهل تفکیک، استناد به ظاهر آیات و روایات و تفسیر خاصی که از آن دارند، به تخطئه فلاسفه و عرفا پرداخته‌اند و اگر متعرض بحث‌هایی، چون اصالت وجود یا ماهیت، اشتراک معنوی و غیره می‌شوند، اولاً به خاطر رد مباحث آنان و اثبات ادعای خودشان است و ثانیاً اتّخاذ موضع آنان در جهت عقلانی کردن ادعایشان است، که البته در این مورد نیز نظر واحدی ندارند و حتی از یکی از بزرگانشان در مورد یک مسئله، چند نظر نقل شده است، مانند مسئلة اصالت وجود یا ماهیت که گاهی قائل به اصالت ماهیت شده، زمانی از «اصلین» سخن به میان آورده و گاهی بیان می‌دارند که نه وجود اصیل است، نه ماهیت، بلکه اصالت از آن ولایت است. هدف آن‌ها از طرح همة این مباحث، تنها یک چیز است و آن، تخطئه آراء فلاسفه و عرفا، به خصوص اندیشه‌های جناب صدرالمتألهین و ابن عربی است. آنچه در این نوشتار بیان شده، به طور اجمال، معرفی مکتب تفکیک، بزرگان آن و نظر آنان در دو دورة مختلف فکری،در بحث اصالت وجود یا ماهیت است.

بحث از قضا و قدر و جایگاه و تأثیر آن در زندگی روزمرة انسان از ابتدایی­ترین و شاید غامض­ترین مسائل مطرحه در اندیشة بشر است و از این رو بیشتر مکاتب و فرق اعتقادی به ارائه تغییر و تبیینی مطابق با اعتقادات از آن مسئله پرداخته­اند. گاه تفسیر جبرگرایانه اشعری، انسان را گرفتار زندان سرنوشت و تقدیر نموده و گاه اختیار مطلق معتزله، عنان از کف بشر ربوده و او را مختار به هر کاری دانسته است. این تیز دو سر ما را به تلقی صحیح و متناسب با دیگر سازه­های اعتقادی فرا می­خواند. باید اذعان داشت که هیچ ­گاه نمی­توان به صراحت گفت که انسان محدود به قضا و قدر است یا خیر، بلکه باید توجه کرد که وقتی بحث از مجردات است که فقط یک نحوه وجود دارند، قضا و قدرشان حتمی و غیر ­قابل تغییر است، اما در مسئله انسان که موجودی غیر مجرد است، بحث، متفاوت می­شود و قضا و قدر به هر دو نوع حتمی و غیر حتمی در انسان صادق است. قضا و قدر، هیچ ­گاه عاملی در عرض سایر عوامل جهان نیست، بلکه مبدأ و منشأ تمام عوامل است و دیگر عوامل، مظاهر قضا و قدر و قانون علیت عمومی هستند، تا جایی که در تعالیم پیشوایان دینی ما، حتی دعا نیز از مظاهر قضا و قدر بیان شده است. با دقت در تعالیم راهنمایان بشر و ائمه اثنی عشر در می­یابیم که جبر اشعری و اختیار اعتزال را تأیید ننموده­اند، بلکه سخن از قسم سوی به نام «امر بین الامرین» است، که در این مقاله به آن بیشتر می­پردازیم