جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مراتب متعدد داشتن عالم کبير و تطابق عوالم. يکديگر، از جمله مسائلي است که به صورت مکرر مورد تأکيد اهل معرفت قرار گرفته و مبناي تأويل هستي شناختي و متني براي ايشان گرديده است. البته در بيان مراتب، گاهي با نگاهي کلي آن را به دو عالم ملک و ملکوت تقسيم نموده و گاهي هم، تقسيمي سه گانه براي اين مراتب بيان مي‌کنند. در مواردي، مراتب پنج گانه‌ براي آن برمي‌شمرند. و گاهي نيز از هفت مرتبه سخن مي‌گويند. ايشان، همچنين هر‌يک از عوالم مادون را مثال و رقيقه‌اي از عالم مافوق خود مي‌دانند و بر تطابق عوالم تاکيد مي‌ورزند. اين مسئله، امکان تأويل و نقب زدن به باطن عالم، از طريق ظاهر آن را براي آنان فراهم مي‌سازد. در اين مقاله، ضمن تبيين نظريه مراتب وجودي عالم کبير از منظر عرفا و تطابق اين عوالم بر يکديگر و بيان مستندات اين ادعا، اين مسئله از منظر برهان و قرآن نيز مورد بررسي قرار گرفته و اين نتيجه به دست آمده است که اين مسئله مورد تأييد برهان و قرآن نيز مي باشد. اصل تعدد مراتب عالم، صرف نظر از تعداد آنها، از نظر عقل و نقل، امري مسلم و قطعي است.

يکي از مسائل مهم عرفان نظري، رابطۀ حق و خلق است. از نگاه عارفان، اين رابطه به شکل عينيت در عين غيريت است؛ يعني حق‌تعالي از جهتي عين مخلوقات، و از جهتي مغاير با آنهاست. از نگاه ايشان، تنها مصداق بالذات وجود، حق‌تعالي است و چنين وجودي به سبب نامتناهي بودن، تمام مواطن را پر کرده و هيچ موطني از او خالي نيست و اين سبب عينيت حق‌تعالي با تک‌تک تعينات مي‌شود. از سوي ديگر، چنين وجودي به سبب مطلق بودن، فراتر از تمام تعينات و در نتيجه، غير آنهاست. اين رابطه، که يکي از نتايج وحدت شخصي وجود است، سبب به وجود آمدن سؤالات و ابهاماتي شده است. اين نوشتار بر آن است تا با تبيين مدعاي عارفان و واکاوي آموزه‌هايي که سبب اين نگرش شده، درکي بهتر و مفهومي روشن‌تر از اين رابطه ارائه دهد.

«مقامات و احوال» از جمله مراحل اساسي سلوک عرفاني به‌سوي حقيقت است که اتحاد با حق را امکان‌پذير مي‌کند. ابن‌سينا و سهروردي بنا‌بر تجربيات عرفاني خويش، براي مقام، درجات و ترتيبي متفاوت با ديگران ذکر کرده‌اند. ابن‌سينا در نمط نهم «الاشارات» به مراحل نه‌گانه‌اي همچون «خلسه، توغل، استيفاز، انقلاب، تغلغل، مشيت، تعريج، تردد و وصول» اشاره مي‌کند که به‌واسطة اراده و رياضت سالک طي مي‌شوند. وي در ادامه، مقامات را در چهار مرحلة «تفريق، نفض، ترک و رفض» جمع مي‌کند. اما سهروردي در آثار خود، مراحلي را به‌صورت غير‌منسجم بيان مي‌دارد، ليکن در کتاب «الکلمات الذوقيه» به شش مرحلة «ذوق، شوق، عشق، وصل، فنا و بقا» به شکل موجز اشاره مي‌کند. اين نوشتار مقاماتي را که اين دو فيلسوف عارف مشرب بيان کرده‌اند، به شيوة «تحليل مفهومي» بررسي و مقايسه كرده است. از‌آن‌رو، که ديدگاه هر دو انديشمند تحت تأثير آموزه‌هاي ديني و موازين عرفان اسلامي بوده است، نقاط مشترکي همچون مراتب «خلسه، سکينه، توغل و وصل»، در آثار آنان مشاهده مي‌شود و در بيشتر مراحل – دست‌كم - به لحاظ تعابير و اصطلاح، تفاوت وجود دارد. سهروردي با افزودن دو مقام و مرتبة «فنا» و «بقا»، پس از مقام «وصل» که ابن‌سينا به آن ختم مي‌کند، به نظر مي‌رسد در جهت تکميل کار ايشان گام برداشته است.

عرفان اسلامي و تعاليم اوپانيشادي، به‌رغم تفاوت‌هاي ساختاري شباهت‌هاي جوهري بسيار با هم دارند. يکي از اين شباهت‌ها، تبيين آنها نسبت به مراتب هستي است. اوپانيشادها، براي هستي سه مرتبه «بيداري»، «رؤيا» و «خواب عميق» برشمرده‌اند که مي‌تواند متناظر با مرتبة ماده، مثال و عقل و مرتبة واحديت در عرفان اسلامي باشد. در آموزه‌هاي هندويي، اين سه مرتبه، قيود «برهمن» هستند. از ديدگاه عرفان اسلامي، اين مراتب ظهور «نفس رحماني» مي‌باشند. ويژگي‌هاي برهمن، تشابه معناداري با خصوصيات «نفس رحماني» دارد. اما در اين ميان، دو تفاوت اساسي نيز قابل مشاهده است؛ اول اينکه، «نفس رحماني» گستره‌اي فراتر از اين مراتب دارد. دوم اينکه، در عرفان اسلامي، وراي «نفس رحماني»، «مقام ذات» قرار دارد که داراي مقام اطلاقي بوده و در متون هندو به آن اشاره نشده است. از سوي ديگر، در منابع هندو، «آتمن» به عنوان حقيقت انسان، با حقيقت «کون جامع»، در عرفان اسلامي تشابه قابل توجهي دارد. اين مقاله، با رويكرد تحليل و بررسي اسنادي، به بررسي و مقايسه منابع اسلامي و متون اوپانيشادي در مراتب هستي در دو نظام فکري مي‌پردازد.

«تشبيه» انسان‌وار دانستن خداوند، و «تنزيه»، دور دانستن خدا از نقايص مخلوقات است. بسياري رابطة اين دو را مانعة‌الجمع دانسته‌اند، و حال آنکه در متون ديني، تنزيه همراه با تشبيه است، بلکه در دل هر تنزيه، تشبه نهفته. در ابتدا، جمع ميان تشبيه و تنزيه متناقض مي‌نمايد. خداوندي که از نقايصِ مخلوقات دور است، چگونه بدان‌ها از رگ گردن نزديک‌تر است؟ عرفان نظري با ارائة نظامي وجودشناسانه، به تبيين اين مسئله نشسته ‌است. ذات حق به اطلاق مقسمي، نه‌تنها از تشبيه، بلکه از تنزيه نيز مبراست. مقام ذات را مي‌توان فوق تشبيه و تنزيه دانست؛ زيرا در آن مقام، خلقي راه ندارد. بر اساس وحدت شخصي وجود، حق وجود بالذاتِ حقيقي است و همه جا را فراگرفته. پس از مقام ذات، ماسواي حق، تجليات، و شئونِ حق هستند که وجودي بالعرض دارند و البته داراي نفس‌الامر هستند. وجود بي‌نهايت حق در دل هر ذره، موجود و فراتر از آن نيز هست. اين وجود بي‌نهايت داراي تمايز احاطي است و بر همة تجلياتش، احاطة وجودي دارد. بنابراين، در مقام کثرت، حقِ بي‌نهايت در دل هر ذره، وجود دارد و آن موطن را پرکرده است، اما در عين حال، از آن نيز فرا مي‌رود و ماوراي آن را نيز دربرمي‌گيرد. پس هر تجلي خداوند در عين‌حال که حق است، در همان حال حق نيست؛ به اين معنا که خلق، حق است؛ اما حق فقط خلق نيست، بلکه ماوراي خلق نيز هست.

اصطلاحات «حجاب» و «کشف حجاب» از جمله اصطلاحات عرفاني است که از سوي عرفا از‌ آن ‌سوء استفاده شده است. بزرگاني همچون مستملي بخاري در شرح التعرف، ميبدي در کشف‌الاسرار و غزالي در احياءالعلوم از حجاب‌هاي عرفاني سخن به ميان آورده‌اند. هجويري نيز در اثر خود، کشف‌المحجوب حجاب‌هاي عرفاني و کشف اين حجاب‌ها را ذكر ‌است. در اين مقاله، پس از تعريف لغوي و بيان مفهوم عرفاني «حجاب» و «کشف‌»، مصاديق حجاب‌ها‌يي همچون «حجاب اعظم» و «حجاب‌هاي نوراني» و «حجاب‌هاي ظلماني» که در عرفان مطرح هستند، انواع حجاب‌ها و نيز کشف اين حجاب‌ها از ديد هجويري، بررسي شده است. هجويري پس از تقسيم حجاب‌ها به دو نوع کلي ريني و غيني، در سراسر کتاب خويش، به صراحت يا غير صريح، حجاب‌هاي غيني و راه‌هاي کشف اين حجاب‌ها را ذكر مي‌كند. حجاب‌هاي غيني از ديد هجويري را مي‌توان تحت اين عناوين کلي تقسيم‌بندي کرد: حجاب رؤيت حالات، مقامات و علل و اسباب و انتساب اين امور به خويش، حجاب مقام فرد و شرايط عمل، و حجاب عدم رعايت شرايط باطن عمل.