جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه کثرت‌گرایی دینی در تفکر غربی با وجود اینکه سابقه چندانی ندارد؛ از تأثیر و گسترش آن در اندیشه دینی در جوامع مختلف نمی­توان غافل شد. زمینه­های پذیرش این نظریه در فرهنگ ایرانی- اسلامی، با توجه به میراث عرفانی- اسلامی و ظرفیت­های روادارانه موجود در آن فراهم شده است. تسامح و تساهل در آثار عرفانی چنان گسترده و فراگیر است که تا مرز کثرت‌گرایی به معنای امروزی آن پیش می­رود. در این مقاله، پس از معرفی مختصر آراء جان هیک که به طبقه­بندی و بسط این نظریه اقدام کرده است، به بررسی پاره­ای مضامین کثرت‌گرایانه در میراث عرفانی- اسلامی پرداخته شده است، و در پی آن، آراء کثرت‌گرایانه عزیزالدین نسفی در کتاب الانسان الکامل مورد تحلیل قرار گرفته است. تحلیل آراء نسفی این باور را تقویت می­کند که مبانی معرفت­شناختی نسفی بر مبانی هستی­شناختی او استوار است. وی با تفکیک حقیقت بودین از حقیقت نمودین، قائل به وحدت درونی در ورای کثرت آشکار هستی است. نسفی این وحدت باطنی را به کل شئونات هستی تعمیم می­دهد و علت اصلی اختلافات را توجه کردن به کثرت ظاهری و متوقف شدن در آن می­داند. این مقاله با ذکر شواهدی از کتاب الانسان الکامل درباره مسائلی چون برابری افراد، اختلاف مذاهب، کثرت راه­های رسیدن به خدا و مانند این‌ها در پی مشخص کردن نسبت آن با کثرت‌گرایی است.

آیۀ 172 از سوره اعراف به آیۀ الست شهرت دارد. موضوع این آیه، پیمان ازلی خداوند با بندگانش در عالم ذر است. از آن­جا که این میثاق، دلالت ضمنی بر عشق و محبت خداوند به بنی‌آدم دارد برخی اختلاف‌نظرهای مهم در بین مفسران قرآن دربارۀ اینکه این محبت چیست یا به چه معنی است و چگونه ممکن است وجود داشته ‌است. در خصوص محبت از یک طرف متکلمین بودند که آن را به ارادۀ خداوند تأویل می‌کردند و از سوی دیگر، صوفیه و اهل حدیث بودند که معنی صریح آن را بدون هر گونه تأویلی قبول داشتند و میبدی هم یکی از آن­ها بود. بر اساس رهیافت تفسیری اهل باطن و اندیشه‌های کلیدی عارفان طبق نظر صوفیه که میبدی هم از آن پیروی کرده است خطاب الهی در میثاق الست حکم شراب محبت را دارد که وجود عارف را مستی می‌بخشد و ماهیت پیمان الست تجربه­ای ساده و صرفاً دربارۀ ربوبیت پروردگار نبود، بلکه تجربه­ای بود عرفانی و عمیق که ارواح در آن علاوه بر ربوبیت پروردگار دربارۀ معشوقی او نیز پیمان بسته بودند. در این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی پیش‌فرض‌های میبدی در تفسیر و توجیه او درباره الست و محبت خداوند بررسی و رهیافت کلامی او در کتاب کشف‌الاسرار و عدهالابرار تبیین شده است.

«معنویت» (spirituality) در دوران معاصر، مفهوم با اهمیتی مجزا از «دین» شده است به گونه­ای که حتی کسانی که خود را دین­دار می­دانند بسیار مایلند به معنویت هم متصف باشند. در نوشتار حاضر دو تعریف از معنویت پی­گیری شده است: تعریف مفهومی و منطقی از سویی و تعریف راهبردی از سویی دیگر. فرضیه نگارنده این بوده است که در عین وجود انبوهی از تعاریف گوناگون می­توان بر اساس علم ارتکازی و روش صحت یا عدم صحت سلب، به تعریفی قابل اعتماد رسید. بر این اساس، می­توان چنین گفت که معنویت، مفهومی مستقل و جدا از مفهوم دین، عرفان، اخلاق و مفاهیمی از این دست است، هرچند به لحاظ مصداقی و تحقق خارجی، با آنها ارتباط وثیقی دارد. «دین» بیشتر ناظر بر امور بیرونی و نهادی است، حال آنکه «معنویت» به ابعاد درونی و تجربتی ناظر است. در یک جمع­بندی، باید گفت مفهوم معنویت، جهت­گیری عمیق درونی فرد به سوی گذر از عالم خاکی و زیست مادی به سوی امری فراتر و متعالی­تر است. اما اگر از این تعریف منطقی بگذریم، و به دنبال تعریفی عملیاتی­تر و قابل سنجش از معنویت باشیم باید بگوییم معنویت، یک فرایند و امری پویاست که در این امور متجلی و قابل مشاهده است: نوع دوستی، محبت غیر مشروط، لطافت در رفتار با دیگران و حتی حیوانات و محیط زیست، خود را فراتر از یک موجود خاکی و حیوانی دیدن، تواضع و فروتنی و خود را دارای ارزش­های ملکوتی دانستن، و احساس آرامش و استواری در مشکلات و مصائب. البته به شرط آنکه همه این موارد ناشی از روی­آوری انسان به عالم معنا و تعالی باشند.

تصوف و عرفان در نگاه نخست، مفاهیمی آشنا و بدیهی به نظر می­رسند؛ امّا در نگاهی عمیق­تر کاربردهای مفهومی متنوعی را شامل می­شوند. بر این اساس، پژوهش در باب تصوف تا حدی در گرو شناخت رویکردها و دیدگاه­های مختلف آن است. مقاله حاضر با تکیه بر آرای دو تن از عرفان‌پژوهان معاصر، به توصیف و تحلیل تلقی این دو استاد می­پردازد. عبدالحسین زرین‌کوب و محمدرضا شفیعی­کدکنی دو تن از برجسته­ترین عرفان­پژوهان و محققان ادبی­اند که دیدگاه­های ایشان تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای در مطالعات عرفانی دهه­های اخیر داشته است. استاد زرین‌کوب با پیروی تاریخی از سنت تصوف و تأکید بر معرفت شهودی به عنوان مولفه محوری عرفان و استاد شفیعی­کدکنی با تأکید بر زبان و فرم زیباشناختی به بررسی عرفان و تصوف پرداخته­اند. این تفاوت دید نشانه­هایی از خود در مقولاتی همچون ریشه­ها، تاریخ و تبعات تصوف نیز برجای گذاشته است. بنابراین ملاحظات استاد زرین‌کوب همسو با بررسی­های تاریخی و فرهنگی و مطالعات استاد شفیعی عمدتاً همسو با بررسی­های زبانی و ادبی شکل گرفته است. در مجموع می­توان گفت نگاه استاد زرین‌کوب به عرفان و تصوف نگاهی فراگیرتر و نگاه استاد شفیعی­کدکنی نگاهی است نوگراتر.

ارداویراف، موبد پارسای ایرانی و بایزید بسطامی، عارف ایرانی سده سوم هجری، با آن‎که از نظر زمانی، چند قرن با یک­دیگر فاصله و زبان و دینی متفاوت داشته­اند‎؛ هردو دارای تجربه دینی مشترکی بوده‎اند که در قالب کشف و شهود و طی عروج به آسمان برای آنان رخ داده است. آن‌ها در پی دستیابی به رازهایی نامکشوف و اسراری مکتوم، پای در سفری روحانی می‎گذارند و سرانجام به دیدار پروردگارشان نائل می­شوند. گرچه بین این دو عروج تفاوت‎هایی از حیث تعلق داشتن به دو دین مختلف، کاربرد دو زبان متفاوت و برخی دیگر از تفاوت‎های ظاهری، ساختاری و محتوایی به چشم می‎خورد؛ امّا با استفاده از روش بررسی مقایسه­ای این دو تجربه عرفانی، به وجوه و نکات مشترکی می‎توان دست یافت که این جستار در پی کشف و بیان همین مشترکات است. عبور از طبقات مختلف آسمان­ها، دیدار بهشت و دوزخ و ساکنان آن‌ها، مشاهده فرشتگان و مراتب آنان و سرانجام رسیدن به بارگاه ایزدی از نکات مشترک این دو عروج است.