جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توشیهیکو ایزوتسو، زبان‌‌شناس معروف ژاپنی، تحقیقاتی ارزنده در‌حوزۀ قرآن‌پژوهی انجام داده است. وی برای نخستین بار، قرآن را به‌صورت مستقیم، از عربی به ژاپنی ترجمه کرد و از‌ره‌گذر این ترجمه، به نکاتی دقیق دربارۀ مفاهیم کلیدی قرآن دست یافت و موفق به تألیف دو کتاب مهم، یکی با‌عنوان خدا و انسان در قرآن و دیگری به‌نام مفاهیم اخلاقی‌- ‌دینی در قرآن مجید شد. ایزوتسو در این دو اثر، بحث‌های معناشناسی جدید را در فهم و تفسیر معانی قرآن به‌کار گرفته است که به‌صورتی درخور توجه، بر پژوهش‌های بعدی در‌حوزه معناشناسی و تفسیر اثر گذاشت و مطالعات در این رشته را گسترش داد. از سوی دیگر، این زبان‌شناس در ره‌یافت معناشناسانۀ خود، مفاهیم مختلف قرآن را در‌ضمن یک شبکۀ معنایی گسترده نگریسته و بر‌اساس معیارهای علمی پذیرفتنی، روابط مفاهیم را شناسایی و در‌نهایت، معانی آن‌ها را کشف کرده است. این کار وی با‌وجود برخی کاستی‌ها، ماندگار و در نوع خود، کم‌نظیر است. در مقاله حاضر، نخست، ایزوتسو و دو اثر قرآنی وی را شناسانده و در‌ادامه، ضمن نگاهی اجمالی به مفهوم‌شناسی و اصطلاح‌شناسی قرآنی، این دو اثر را به‌لحاظ منابع، محتوا و روش نقد و بررسی کرده‌ایم؛ البته در این تحقیق، در‌پی توصیف نقاط قوت و ضعف کار ایزوتسو بوده‌ایم؛ نه ارزش‌گذاری بر کار وی. برای ارزش‌گذاری بر آثار این دانشمند می‌توان آن‌ها را با آثار دیگران مقایسه کرد.

بعد‌از رحلت پیامبر (ص)، جریان‌های فکری و کلامی متعدد و معارض با یکدیگر که بیشتر، از اهل سنت بودند، پدیدار شدند که در هر‌یک از آن‌ها، برای تبیین اندیشه‌ها، علاوه‌بر قرآن، به روایات نبوی (ص) استناد می‌شد. در‌اثنای این تکاپوها، برخی آیات، دچار تحریف معنوی شدند و روایات نیز دست‌خوش تحریف لفظی و تبیین ناصواب (تحریف معنوی) و‌یا گرفتار وضع شدند. اهل‌بیت (ع) در مواجهه با چنین روایاتی که دست‌مایة عقاید جریان‌های فکری و کلامی بودند، گاه مواضع تحریف روایات را آشکار می‏کردند، گاه با تبیین صحیح روایات، سوء‌برداشت‌ها را می‌زدودند و‌گاه با استناد به ادلّة عقلی و نقلی، جعلی‌بودن حدیث را نشان می‌دادند.

جرالد هاوتینگ، از شاگردان ونزبرو، در کتاب بت­پرستی و ظهور اسلام، محیط ظهور اسلام و قرآن را بررسی کرده و معتقد است تثبیت و تدوین قرآن را نمی­توان به دو شهر مکه و مدینه و نیز دوران حیات پیامبر (ص) محدود کرد؛ زیرا در شکل‌گیری سنت دینی‌ای بزرگ مانند اسلام نمی­توان صرفاً بر نقش یک فرد و یک محدودة زمانی کوتاه تکیه کرد؛ بلکه ظهور چنین دینی نیازمند زمانی طولانی و منطقه‌ای کاملاً وسیع است. او در کتاب خود، در‌کنار عرضة شواهد و قراین مختلف، از روش تحلیل ادبی متن قرآن نیز برای اثبات دیدگاهش استفاده کرده است؛ بدین صورت که مشرکان و ویژگی­های این گروه را در قرآن بررسی کرده و کوشیده است نشان دهد آن‌ها افرادی بت­پرست به‌معنای واقعی کلمه نبوده­اند. وی این گروه را یکتا‌پرستانی دانسته است که قرآن در گفتمانی جدلی، آنان را «مشرک» خطاب کرده است؛ بنابراین، مخاطبان قرآن را یکتا‌پرستانی دانسته است که از‌قضا، در محیط زندگی پیامبر (ص) و به‌ویژه مکه، حضوری چندان درخور توجه نداشتند. جرالد در مقدمة کتابش گفته است این نظر را که قرآن به بت­پرستان واقعی حمله کرده است، تنها می­توان در تفسیر‌های روایی از این کتاب آسمانی یافت و از آیات قرآن، چنین مطلبی برداشت نمی­شود. او معتقد است این فهم روایی که اسلام را نتیجة مجادله با بت­پرستان حجاز می­داند، اسلام را از کل سنت یکتا‌پرستی جدا می‌کند؛ زیرا همة ادیان مبتنی‌بر یکتا‌پرستی، در‌اثر مجادله با دیگر گروه‌های یکتا‌پرست شکل گرفته و سپس تکامل یافته­اند. در این مقاله، دیدگاه هاوتینگ در این کتاب را بیان و نقد کرده‌ایم.