جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه مصرف کالاهای فرهنگی از مهم­ترین زمینه­های فعالیت در حوزۀ سبک زندگی به شمار می­رود. هدف پژوهش حاضر تدوین الگوی مناسب برای استفادۀ خانواده­ از فضای مجازی و سایبر است. برای تدوین این الگو و به‌دست‌آوردن داده­هایی متناسب با موضوع مطالعه، از روش کیفی نظریۀ داده‌­بنیاد استفاده شده است. شرکت­کنندگان در پژوهش حاضر، صاحب‌نظران و متخصصان حوزۀ اخلاق و خانواده بودند که با نمونه‌گیری نظری برای مصاحبۀ نیمه­ساختاریافته و اکتشافی انتخاب شدند و مصاحبه‌ها تا رسیدن داده­ها به اشباع نظری ادامه یافت. اعتبار یافته­ها با روش­های تطبیق توسط اعضا، بررسی همکار و مصاحبه­های آزمایشی تأیید شد. برای تجزیه و تحلیل داده­ها از کدگذاری باز، محوری و گزینشی استفاده شد. نتایج پژوهش گویای آن است که 335گزارۀ مفهومی اوّلیه با 17‌مقولۀ اصلی و 49‌مقولۀ فرعی در قالب ابعاد شش‌گانۀ مُدل پارادایمی شامل: موجبات علّی (3‌مقوله)؛ پدیدۀ اصلی (فضای مجازی و سایبر)؛ راهبرد (2‌مقوله)؛ ویژگی­های زمینه­ای (6‌مقوله)؛ شرایط محیطی (4‌مقوله)؛ و پیامد (2‌مقوله) شناسایی شدند. یکپارچه­سازی‌مقوله­ها بر مبنای روابط موجود میان آن­ها، مُدل پارادایمی را شکل داد که الگوی مناسب را برای استفادۀ خانواده­ از فضای مجازی و سایبر ارائه می­کند.

پژوهش پیش رو، نقش عوامل خانوادگی در آسیب‌های فضای مجازی را بررسی و با توجه به آموزه‌های اسلامی، راهکارهایی برای رفع این آسیب‌ها ارائه کرده است. برای گردآوری داده‌ها از روش توصیفی، از نوع پیمایشی، استفاده شده است. ابزار پژوهش، پرسشنامۀ محقق‌ساخته‌ای است که متخصصان و چند تن از استادان مجرّب، روایی صوری و محتوایی آن راتأیید کرده‌اند. جامعۀ آماری تحقیق، همۀ دبیران دینی و عربی، مشاوران و مربیان پرورشی ناحیۀ چهار آموزش‌و‌پرورش اصفهان را که در سال تحصیلی95- 94 مشغول به‌کار بوده‌اند، دربرمی‌گیرد. بر اساس فرمول حجم نمونه، 85نفر از آن‌ها به‌طور تصادفی برای تکمیل پرسشنامه انتخاب شدند. برای تعیین پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که 92/0 محاسبه گردید و تجزیه و تحلیل آن با نرم‌افزار آماری spss19 در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی انجام شد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد آسیب ناشی از تمام عوامل آسیب‌زا، بالاتر از سطح متوسط است.

فراگیر شدن شبکه‌های اجتماعی و دسترسی آسان به آن‌ها موجب بروز آسیب‌های زیادی در نهاد خانواده شده است. برخی از این آسیب‌ها مستقیماً بر فرزندان تأثیر می‌گذارند که از آن‌جمله می‌توان به کلاه‌برداری، هک، ارتباط با افراد ناسالم، ارتباط با جنس مخالف و... اشاره کرد. خانواده‌ها وظیفه دارند در حد امکان با دور نگه‌داشتن فرزندان خود از این آسیب‌ها، امنیت آنان را فراهم کنند، گاهی این وظیفه، سرپرستان را ملزم می‌کند اطلاعات و ارتباطات فرزندان خود را بدون اجازۀ آن‌ها رصد کنند. البته این نوع نظارت، نقض حریم خصوصی فرزندان است. رعایت مرزبندی حریم خصوصی از یک‌سو و حفظ امنیت و آرامش خانواده ازسوی‌دیگر، موجب شده تا میان این دو وظیفه، یعنی حفظ امنیت خانواده و نقض‌نکردن حریم خصوصی، تعارض ایجاد شود. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و با رجوع به منابع اصیل اسلامی، در پی پاسخ به این سؤال است که اصل اهم نسبت ‌به مهم در این مسئله کدام است و وظیفۀ خانواده چیست؟ درنهایت، با تمسّک به تقدّم امر دارای مصلحت بیشتر و با توجه به اینکه حفظ امنیت فرزندان و خانواده با اهداف اخلاقی و حفظ آبروی افراد مطابقت بیشتری دارد، حفظ امنیت خانواده، اصل اهم شناخته شد.

انسان موجودی اجتماعی است و به‌همین‌دلیل، از برقراری ارتباط با دیگران ناگزیر است؛ به‌طوری‌که برقراری روابط اجتماعی از نیازهای فطری بشر به‌شمار می‌رود. ازجمله عرصه‌های ارتباطی انسان در اجتماع، فضای مجازی و اینترنت است؛ به‌گونه‌ای‌که اینترنت به‌منزلۀ نماد بارزی از فناوری اطلاعات و ارتباطات در دنیای کنونی، به‌ویژه در خانواده‌ها، جایگاهی خاص پیدا کرده و فارغ از مرزبندی‌های اخلاقی رواج یافته و دست‌یابی به اطلاعات مسموم و غیراخلاقی را بدون هیچ‌گونه نظارت و محدودیتی آسان کرده است. درواقع، گسترش اینترنت و نفوذ سریع آن در خانواده‌ها، معضلات جدی بسیاری را در پی داشته است. بنابراین، برای پیشگیری از گسترش پیامدهای منفی اینترنت و نیز آگاهی از آسیب‌های آن در خانواده لازم است راهکارهای اخلاقی مقابله با آسیب‌های بافتی (ذاتی) اینترنت در این نهاد اجتماعی بررسی شود. مهم‌ترین این راهکارها عبارتند از: استفادۀ هدفمند و منطبق بر قواعد و اصول اخلاقی از اینترنت، نظارت اخلاقی بر فرزندانی که زیاد از اینترنت استفاده می‌کنند، تبدیل تهدیدهای اخلاقی به فرصت‌ها و ارزش‌ها، توجه خانواده‌ها به خلوت حقیقی و خودآگاهی، زنده نگه‌داشتن یاد خدا و ترویج آن در نهاد خانواده، توجه به سلامت جسمی، روحی و اخلاقی خانواده‌ها، اهمیت دادن به زندگی حقیقی و ترویج ارزش‌های سبک زندگی اسلامی با رویکرد و رفتارهای اخلاقی. نگارنده در این مقاله کوشیده است به شیوۀ کاربردی و با روش توصیفی- تحلیلی راهکارهای یادشده را تبیین کند. هدف از بررسی این راهکارها، ارتقای ارزش‌های اخلاقی در نهاد خانواده و افزایش آگاهی خانواده‌ها در استفاده از فضای مجازی، به‌ویژه اینترنت، در جامعۀ اسلامی است.

این پژوهش با هدف بررسی تجارب مادران دربارۀ آسیب‌های اخلاقی و خانوادگی استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی در میان فرزندان پسر شهر اصفهان انجام شده است. روش این پژوهش، کیفی و از نوع پدیدارشناسی است و مشارکت‌کنندگان، دوازده نفر از مادرانی بودند که فرزندان پسر آن‌ها از شبکه‌های اجتماعی بسیار استفاده می‌کردند. مشارکت‌کنندگان با نمونه‌گیری هدف‌مند و با روش گلوله‌برفی انتخاب شدند و اطلاعات آن‌ها از طریق مصاحبۀ عمیق جمع‌آوری و به روش کلایزی، تجزیه و تحلیل شد. یافته‌های این پژوهش عبارت است از: «تضعیف باورها و اعتقادات مذهبی»، «کم‌اهمیت‌شدن مفهوم حُجب و حیاء»، «بی‌اعتنایی به رعایت حدود ادب و احترام»، «تسهیل ارتباط با جنس مخالف»، «دسترسی به تصاویر و مطالب مستهجن و غیراخلاقی»، «ترویج دروغ و پنهان‌کاری»، «افزایش خشونت»، «قانون‌گریزی»، «انزواطلبی و کاهش تعاملات اجتماعی»، «تهدید سنّت‌ها و آداب و رسوم»، «تنوع‌طلبی و رشد مصرف‌گرایی»، «دورشدن از زندگی واقعی»، «تغییر در ظاهر و پوشش»، «علاقه‌مندی به فرهنگ غربی و زندگی در غرب» و «به‌وجود‌آمدن شکاف نسلی». یافته‌ها نشان داد پسران نوجوان و جوان به‌دلیل استفادۀ بی‌رویه از شبکه‌های اجتماعی مجازی با آسیب‌هایی مواجه می‌شوند که در صورت بی‌توجهی به این آسیب‌ها و تهدیدها، بنیان خانواده و نهادهای اجتماعی نیز به خطرخواهد افتاد.

با اینکه ‌زمان زیادی از راهیابی فضای مجازی به جامعۀ ایران نمی‌گذرد، این فضا تمام جامعه را به خود وابسته کرده است؛ از دولت و مؤسسات گرفته تا همۀ اقشار جامعه. فضای مجازی که زندگی دوم نیز نام گرفته است، در کنار کارکردهای متنوع و فواید پرشمار، آثار مخرّبی نیز دارد. این آسیب‌ها به‌ویژه در برخی از ساحت‌های آن همچون شبکه‌های اجتماعی، بازی‌های رایانه‌ای، اینترنت و... نمود بیشتری دارد و خانواده‌ها را با مشکلات زیادی مواجه کرده است. در این نوشتار می‌کوشیم ضمن برشمردن مهم‌ترین آسیب‌های فضای مجازی، برخی از راهکارهای صیانت از خانواده در برابر آن‌ها را بیان کنیم تا خانواده‌ها بتوانند با استفاده از این راهکارها از آثار مخرّب آن بکاهند.

در قرن اخیر، استفادۀ گسترده از فضای مجازی، مانند شبکه­های اجتماعی، امری اجتناب‌ناپذیر است؛ ازاین­رو، برای جلوگیری از بروز آسیب­های اجتماعی این شبکه‌ها، فرهنگ‌سازی مناسب و آموزش استفادۀ صحیح از آن‌ها مهم است. ضعف سواد رسانه‌ای خانواده در استفاده از فضای مجازی، موجب بروز مشکلاتی چون سوءظن و بدبینی، تشویش و اضطراب، بی‌اعتمادی و نابودی روابط خانواده می­شود. بنا بر نظر شهید صدر، استفادۀ کاربردی از آیات، بر شناخت نیازها و سؤال­های روز مبتنی است و رسالت اسلام و قرآن، پاسخ­گویی به این سؤال‌ها و رفع نیازهای روز است. پژوهش حاضر سعی دارد، نخست مشکلات خانواده­ها را در عرصۀ فضای مجازی شناسایی کند و سپس، به راهکارهای اخلاقی قرآن در این‌باره بپردازد. صداقت، ایمان، تقوا و توکل می­تواند صلۀ رحم و فرهنگ ارتباط خانواده­ها را در فضای حقیقی غنی سازد و برخی مشکلات فضای مجازی چون حرمت‌شکنی، غیبت، تهمت و بدزبانی را رفع کند. این هدف با توجه به آیات قرآن و تفسیر عملی آن‌ها در احادیث و سیره (در داستان‌های انبیاء، ائمه و اولیای الهی) محقق می­شود.

این مقاله بر آن است تا برخی از تأثیرات اخلاقی استفاده از فضای مجازی را بر پیوند زناشویی و روابط فرزندان در خانواده برشمارد. بدین‌منظور، ابتدا تأثیرات اخلاقی فضای مجازی با روش کتابخانه­ای و به‌طور توصیفی- تحلیلی تبیین و سپس پیامدهای آن بر روابط زناشویی و فرزندان در خانواده بررسی شد. یافته­ها نشان داد در کنار مزایای فضای مجازی، معایبی نیز وجود دارد. نداشتن آگاهی کافی دربارۀ فضای مجازی می­تواند آسیب­های اخلاقی زیادی را برای خانواده و روابط اعضای آن در پی داشته باشد. مطالعات بیانگر آن است که میان استفاده از فضای مجازی و آسیب ارزش­های خانوادگی رابطه وجود دارد؛ به‌گونه­ای‌که فضای مجازی موجب تغییراتی در گفتار، رفتار و اخلاق نسل جدید شده است. هرچه میزان استفاده از شبکه­های مجازی در خانواده بیشتر باشد، تعاملات خانوادگی کمتر می‌شود و سرمایۀ اجتماعی پیوند خانوادگی رو به زوال می­رود. امروزه با ظهور فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطی نوین در فضای مجازی و حقیقی، حریم زندگی خصوصی ازنظر اخلاقی به مخاطره افتاده است. نتایج پژوهش نشان داد این تهدید می­تواند آسیب‌هایی جبران‌ناپذیر به جنبه‌های مختلف نظام خانواده وارد کند. شماری از این آسیب‌ها عبارتند از: تضعیف نقش خانواده به‌منزلۀ مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزندان، بی‌اعتمادی زوجین به یکدیگر، دروغگویی، افزایش فاصلۀ عاطفی و روحی زوجین و اعضای خانواده از یکدیگر، افزایش طلاق و هنجارشکنی‌های اخلاقی، ترویج عشق‌های مجازی، بی‌توجهی به مسئولیت­ها، تضعیف ارزش­های اخلاقی، افزایش ارتباطات نامشروع و ... .

فضای مجازی در جایگاه یک رسانه و عضو جدایی‌ناپذیر خانواده‌ها، ازنظر اخلاقی دارای کارکردی دوگانه است و براساس قوت و ضعفِ آگاهی اعضای خانواده در استفاده از آن، می‌تواند بستر شکل‌گیری فضائل یا رذائل اخلاقی شود. مقالۀ حاضر با بررسی تأثیرات اخلاقی ضعفِ سواد خانواده در استفاده از این فضا کوشیده است مهم‌ترین آسیب‌هایی را که از این رهگذر دامن‌گیر خانواده (به‌طور کلی) یا والدین و فرزندان (به‌طور خاص) می‌شود، شناسایی کند. یافته‌های این تحقیق بیانگر آن است که این آسیب‌ها از دستیابی به اهدافی که برای تشکیل نهاد خانواده تعریف شده است، جلوگیری می‌کند. برای تبیین بهتر مبحث، بعد از تعریف مفاهیم اصلی، ضمن بیان اهمیت خانواده و سواد رسانه، برخی از پیامدهای اخلاقی ضعف سواد رسانه تبیین می‌شود. در پایان، راهکارهایی برای رفع این پیامدها ارائه می‌گردد و به برخی از مشکلاتی که در پی تأثیرگذاری آن‌ها بروز می‌یابد، اشاره می‌شود. روش تحقیق، تحلیلی و کاربردی و تا حد امکان مبتنی بر اندیشه‌های اخلاقی اسلام است.