جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم و اساساً هر متنی، محصول یک گفتمان است. تحلیل این گفتمان مؤید نقش‌آفرینی سه مؤلفه اصلی متن، مؤلف و مخاطب در خلق این گفتمان است؛ در عین اینکه تحلیل گفتمان از مؤلفه متن آغاز می‌‌شود، نیت‌مندی فرستنده (مؤلف) از شکل‌گیری این متن، اثرگذاری بر مخاطب (فهمنده‌مدار) در بالاترین سطح است. ازاین‌رو به‌موازات بهره‌گیری از زبان معیار در ارائه پیام‌های متن، از زبان خلاقانه استفاده می‌‌کند تا پیام را در سطحی مطلوب، برجسته ساخته و آن را با هدف رهنمون ساختن مخاطب به مشارکت در فهم و درک متن سامان‌دهی کند. پیام‌های به زبان معیار، سطح فهم تعبیریِ مخاطب را به سبب شناخت‌دهی و تغییر نگرش در او و پیام‌ها در قالب زبان تمثیل، سطح فهم تأویلیِ او را با هدف تغییر در رفتارش نشانه رفته است. به‌رغم غالبیت نقش زیبایی‌آفرینیِ متن قرآن (برجسته‌سازی) که مخاطب را به تکاپو وامی‌دارد تا بتواند با متن ارتباط برقرار سازد، موانع شخصیتی، معرفتی و فرهنگی- اجتماعی، مانع از آن می‌‌شوند که مخاطب، فعالانه در امر دریافت پیام شرکت کند. ازاین‌رو در مواجهه، درک و حفظ پیام، گزینشی عمل می‌‌کند.

گام نخست در بهینه‌سازی پژوهش‌های علوم قرآنی، تحلیل و بررسی تحقیق‌هایی است که در سالیان اخیر به رشته تحریر درآمده است. بنابراین هدف پژوهش حاضر، تعیین میزان پراکندگی و گرایش موضوعی مقالات حوزه علوم قرآن در نشریات علمی پژوهشی است. بازه زمانی مورد پژوهش که با روش تحلیل محتوا صورت گرفته است، مقالاتی است که بین سال‌های 1386-1390 به چاپ رسیده است. در این روش، مقالات از لحاظ موضوعی تحلیل شده­اند و مبنای تعیین موضوع، مقوله­های استخراج‌شده از اصطلاحنامه علوم قرآن است. از مجموع283 مقاله ارائه‌شده، 282 عنوان مقاله، تألیفی و یک عنوان مقاله ترجمه‌ای بوده است. بیشترین سهم ارائه مقالات با %8/53 به متخصصان با مدرک تحصیلی دکتری اختصاص دارد و بیشترین مشارکت از نظر رتبه علمی، مربوط به آن دسته از اعضای هیئت‌علمی است که استادیار هستند. در تألیف و انتشار مقالات حوزه علوم قرآن، سهم مردان %7/87 و سهم زنان %3/12 بوده است. همچنین %7/62 مقالات دارای یک نویسنده، %9/33 دو نویسنده و %4/3 دارای سه نویسنده است. از ‌نظر وابستگی سازمانی، دانشگاه فردوسی مشهد در صدر مؤسسات آموزشی پژوهشی قرار دارد. تحلیل موضوعی مقالات نشان می‌دهد بیشترین سهم با %8/15 به مقوله «مکاتب تفسیری» اختصاص داشته، «موضوعات قرآنی» با %4/14 و «دلالت واژگان قرآنی» با 7/12 درصد در مرتبه‌های بعدی قرار دارند. در پایان، هفت پیشنهاد برای بهینه‌سازی پژوهش‌های علوم قرآنی ارائه شده است.

برداشت اولیه از آیه ﴿وَ أَنکِحُوا الایامی مِنکُم وَ الصالِحینَ مِن عِبادِکُم و إِمائِکُم إِن یَکُونُوا فُقَراءَ یُغنِهِمُ اللهُ مِن فَضلِهِ وَ اللهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ﴾ (نور: 24/ 32)، بر این امر دلالت دارد که ازدواج، به استغنای انسان و رفع نیازهای مادی می‌انجامد. از آنجا که در روایات بسیاری، فقر معضلی اجتماعی خوانده شده و راهکارهایی برای مقابله با آن اندیشیده شده است، این سؤال رخ می‌نماید که چگونه فقر ملموس در جامعه با ازدواج‌های موجود، سازگار است؟ برای پاسخ به این سؤال، واژگان «نکاح» و «ایامی» مفهوم‌شناسی شده است؛ با تکیه ویژه بر مدلول‌های آن در قرآن، تبیین مراد اصلی آیه با عنایت به سیاق و بافت آن، توجه به روایات به ثبت آمده و در نهایت دیدگاه‌های مفسران. فرضیه ما در این پژوهش بر این نکته استوار است که آیه در مقام نهی از تأخیر ازدواج به دلیل فقر اقتصادی است. بنابراین تحقق ظاهر آیه که بر وعدة بی‌نیازی دلالت دارد، وابسته به اموری همچون مشیت و اراده خداوند، مصلحت فرد و ... است.

پژوهش در حوزه قرائات‌ قرآن کریم نشان می‌دهد مسأله «عطف» در زبان عربی، از دو جهت بر پیدایش اختلاف‌های قاریان اثرگذار بوده است. نخست آنکه انعطاف‌پذیری پاره‌ای از واژگان در عطف شدن یا نشدن به واژه‌ پیشین، به اختلاف در تعیین اِعراب آن واژه می‌انجامد. از سوی دیگر، گاه قاریان به‌رغم توافق در معطوف بودن یک واژه، در تشخیص «معطوف علیه» اختلاف داشته‌اند؛ امری که به سبب خوانش متفاوت معطوف، به دو اِعراب مختلف منتج شده است. در این میان، مقاله حاضر بر آن است تا با کاوش در آیات مختلف قرآن، از الگوهای تکرارشونده اختلاف قرائت که متأثر از مسأله «عطف واژگان» می‌باشند، پرده بردارد. روش و شیوه تحقیق حاضر، استشهاد به اختلافات پدیدار شده میان قاریان قرآن است و دستاورد و نتیجه آن، آشکار ساختن نقش عطف در پیدایش وجوه قرائت می‌باشد.

در آیاتی از قرآن کریم، سخن از بشارت به ظهور پیامبر اسلام از سوی پیامبران پیشین و یا به ثبت رسیده در متون مقدس پیشین است. پرسش مهم در این باره، آن است که هدف قرآن مجید از طرح این موضوع چیست؟ آیا هدف قرآن مانند رویکرد بسیاری از متکلمان یا عقاید نویسان مسلمان، اثبات نبوت خاصه است؟ سؤال دیگر آنکه مقصود قرآن از متون بشارت‌دهنده، همین متون موجود و برجای‌مانده است؟ اگر این‌گونه است، ادعای قرآن مجید درباره کیفیت این بشارت چیست؟ فرضیه‌ای که این نوشتار بدان دست یافته آن است که اولاً هدف قرآن مجید از طرح این موضوع، اثبات نبوت خاصه نیست؛ ثانیاً از قرآن مجید بر نمی‌آید که نام پیامبر اسلام در متون فعلی موجود باشد. بنابراین آیات قرآنی بر بشارت کلی به صورت ذکر صفات تکیه کرده که در متون فعلی موجود است.

سوره‌های صف و جمعه، چهارمین و پنجمین سوره از سُوَر هفتگانه مسبّحات است. از میان هفت سوره مسبّحات، تنها همین دو سوره تتابع داشته‌اند. این دو سوره به لحاظ محتوایی دارای مضامین مأنوس و مشترک زیادی است که می‌توان آن‌ها را وجه اصلی ارتباط این دو سوره تلقی کرد و معارف مطرح‌شده را بر محور کلی عدم سرپیچی از دستورات خداوند و عتاب مؤمنان در هنگام سرپیچی، استوار دانست. تصویر‌سازی هنری و موسیقی کلام که ابزارهای دیگر ارتباط هستند در خدمت متن بوده و در این دو سوره از عناصر مشترک تصویر هنری و موسیقی کلام استفاده شده است. در پژوهش حاضر به این نکته پرداخته شده که به‌طورقطع، موضوع واحد در ارتباط ارگانیک دو سوره، نقش اصلی را بر عهده دارد و نمی‌توان گفت که ارتباط ارگانیک میان دو سوره از توقیفی بودن ترتیب سوره‌ها حکایت دارد.

در آیه 57 سوره یونس، قرآن مجید به «شفاء» توصیف شده است: ﴿شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ﴾. بیشتر عالمان مسلمان، شفای مذکور را روحانی و معنوی تفسیر کرده­اند، اما در این پژوهش با استفاده از قرینه‌های مختلف، درصدد اثبات این نکته هستیم که مفاد آیه عام است و هر نوع شفایی را دربرمی‌گیرد. عمده این قرائن مبتنی بر کشفیات علوم تجربی است که عامل اصلی خطر در بیماری‌های قلبی عروقی را زمینه­های ذهنی فرد نسبت به عامل فشار و در نتیجه، نوع ارزیابی و برخورد با آن معرفی می­کند؛ همچنان که خداوند نیز با وصف ﴿مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ﴾ پیش از اشاره به خاصیت شفابخشی، پیشگیری از امراض قلبی را با عمل به موعظه­های قرآن ممکن می­داند که با سه عامل میسر می­گردد: تفکر و تعقل، شناخت صحیح و ایمان به خدا. این مقاله ضمن اثبات فرضیه فوق، نشان می­دهد که تأکید آیه مذکور بر این است که شفای امراض جسمی در گرو شفای امراض روحی است.

روایاتی در جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت به ثبت آمده است که بر کراهت برخی روابط جنسی دلالت دارد. در این دسته از احادیث، برخی زمان­ها و حالات مورد نهی قرار گرفته که البته بخشی از آنها از نظر دلالت، مضطرب و پریشان است. در این میان، روایت­‌های فراوان و البته معتبری وجود دارد که از مقاربت در آخر ماه بر حذر داشته و آن را مکروه اعلام داشته است. در بسامدی کمتر، جماع در اول و میانه ماه نیز منع و نهی شده است. در این پژوهش برای ارائه فهمی ژرف‌تر از روایات پیش‌گفته، با واژه‌شناسی «شهر» در آیات قرآنی، مفهوم جدیدی از این واژه ارائه شده است. نیز با بهره‌گیری از سیاق روایات و نتایج علم پزشکی، فرضیه جدیدی پیشنهاد شده است که نهی از روابط جنسی در آخر ماه، فرمانی در جهت تکثیر نسل و افزایش موالید بوده است.