جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حسن‌ بن زین الدین عاملی (م. 1011 ق) فرزند شهید ثانی، از فقهای بزرگ قرن یازدهم هجری قمری است. وی در کتاب خود منتقی‌الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان به ارزیابی روایات فقهی کتب اربعه پرداخته و بدین‌سان کتابی در زمینه نقد الحدیث و فقه الحدیث سامان داده است. وی تصحیف و تحریف در احادیث را نتیجۀ تسامح در پذیرش اخبار عنوان کرده و هدف خود را احیای امر حدیث دانسته است. ازاین­رو، تنها به ذکر روایات صحیح و حسن آن اکتفا کرده است. دیدگاه وی اگر‌چه وابسته به دیدگاه عالمان متأخّر است؛ امّا با تعریف متفاوتی که از حدیث صحیح ارائه کرده، با رویکردی جدید، به بررسی سند و متن روایات پرداخته و فقهی استدلالی را سامان بخشیده است. شیخ حسن در مواجهه با اخبار متعارض، ضمن بهره‌گیری از روش‌های معمول ـ همانند روش جمع، تخییر و ترجیح به تفسیر، تأویل و اجتهاد روی آورده و به همین دلیل در بحث ارزیابی روایات، به نتایج قابل توجّه و متفاوت با دیگران دست یافته است. در این نوشتار برآنیم ضمن بازخوانی این کتاب، به روش‌شناسی فقه‌الحدیثی وی بپردازیم.‌

موضوع آسیب دیدن از چشم بد در بیشتر فرهنگ‌ها وجود دارد و به شیوه‌های مختلف از آن سخن گفته می‌شود. در این میان، همواره این موضوع مطرح بوده که آیا این مسأله، ریشه در فرهنگ عامیانه ملّت­ها دارد یا از آموزه‌های دینی سرچشمه گرفته است؟ برخی از دانشمندان اسلامی از جمله مفسّران قرآن کریم بر این باورند که چشم‌زخم نه تنها حقیقت دارد، بلکه قرآن نیز بر آن صحّه گذاشته است. از آنجا که یکی از آسیب­های دینداری در سطح عموم افراد جامعه، سوء فهم و ورود باورهای فولکلور به موضوعات و مسائل دینی است. مقالة حاضر با نگاهی آسیب ­شناسانه، می‌کوشد موضوع چشم‌زخم را واکاوی نماید. در پایان به این نتیجه دست می­یابیم که چشم‌زخم از جمله آموزه­هایی است که ریشه در باورهای عامیانه دارد و قرآن در برابر آن، سکوت اختیار کرده است. از توابع باور به چشم‌زخم، آسیبی است که می­تواند آموزه­های اسلامی را در معرض تهدید قرار دهد. از جمله آنکه بسیاری از عوام، زوال نعمت را بدان نسبت می­دهند؛ امّا با تأمّل در آیات قرآن به دست می­آید که زوال نعمت­، ریشه در عواملی چون کفران نعمت، اسراف، غرور و تکبّر دارد و چشم‌زخم در میان آنها جایگاهی ندارد.

تکرار و واگویی برخی از مضامین قرآنی و همچنین کیفیّت قرار گرفتن آیات ضمن سور، قضاوت­های متفاوتی به دنبال داشته است. برخی تکرار را همانند سخنرانی­های شخص پیامبر (ص)، طبیعی دانسته‌اند و برخی دیگر به تفسیر و توجیه موارد اختلافی روی‌آورده‌اند. از منظر قائلان به این دو فرض، نیازی به توجیه نزول تکراری آیات نیست، زیرا تکرار فی‌ نفسه، منعی ندارد. در مقابل، دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که مضامین به ظاهر تکراری را مستقل و مکمّل یکدیگر دانسته و به شناسایی اهداف و نکات جدید دوباره‌گویی‌ها و چندباره‌گویی‌ها پرداخته‌اند. در این پژوهش، در راستای شناخت یک نگرش درست که تأثیر سازنده­ای در تفسیر آیات مشابه می­تواند داشته باشد، قسمت­های هشت­گانه داستان حضرت لوط(ع) از سوره­های مختلف گردآوری و با یکدیگر مقایسه شده‌اند تا به این اشکال پاسخ داده شود که حوادث مشترک این داستان قرآنی، از نوع تکرار نیست؛ بلکه هر بخش، بیان‌کننده قسمت­های مختلفی از یک واقعه حقیقی و تاریخی است که در محدودة زمانی و مکانی مشخصّی اتّفاق افتاده و در هر سوره­ای با توجّه به ساختار و کیفیّت تأثیر آن بر مخاطبان، بخشی از آن ذکر شده که با در کنار هم قرار گرفتن آنها، داستان تکمیل می­گردد. هدف این مقاله، زدودن ابهام در این زمینه است.

اسناد روایات معرّف عناوین راویان و رابطه‌های بین آنان در نقل روایات هستند. شناخت راویان و ویژگیهای مؤثّر در پذیرش یا ردّ اقوال آنان ضرورتی است که برعهدة علم رجال قرار دارد. بر پایه چنین رویکردی، اسناد، موضوع و محور علم رجال هستند. این مقاله درصدد تبیین نگرشی است که اسناد را منبعی از منابع این دانش معرفی می کند. محمّد بن ­علی اردبیلی در جامع الرّواة نخستین کسی است که چنین نگرشی به اسناد داشته است. از آمار حاصل از اسناد کتاب‌های متقدّم و سندهایی که به صورت یکسان، تکرار شده‌اند اطّلاعات مفیدی به دست می‌آید. از نتایج مهمّ این دیدگاه، تمییز مشترکات و توحید مختلفات است. با چنین نگرشی به اسناد، شناسایی راویانی که به سبب برخی محدودیت‌های کتاب‌های رجال میسّر نبوده و به تبع آن، اعتبار اقوالشان با چالش مواجه شده است امکان‌پذیر می شود. بدین ترتیب، شیوه مرسوم ارزیابی حدیث که متّکی بر تصحیح سندی است، منحصر در اقوال رجالیان نمی­ ماند و اطّلاعات اسناد نیز می‌توانند برخی کاستی ها را جبران کنند.

در منابع حدیثی شیعه و اهل سنّت، یکی از راه‌های سنجش احادیث و تشخیص سره از ناسره، «عرضه احادیث به قرآن» است؛ موضوعی که به عنوان یک ملاک، بارها از سوی پیامبر (ص) و امامان شیعه (ع) طرح شده است. این روایات به همراه ویژگی­ها و ضوابطش، در لسان فقها و محدّثان به «روایات عرض» نام‌بردار است. اگرچه دانشمندان و علمای حدیث کمابیش به اسناد روایات عرض و صحّت و سقم آنها پرداخته ­اند؛ امّا کمتر به ضوابط و اصول عرضه بر قرآن توجّه شده است. برای کشف شیوه صحیح این فرایند، نیازمند تحلیل متن و محتوای روایات عرض و استخراج ضوابط و اصولی هستیم که در جریان عرضه، باید به آنها توجّه داشت. توجّه به انواع مخالفت احادیث با قرآن، جایگاه بررسی سندی نسبت به نقد قرآنی، تمایز میان دو مقولۀ عرضه به هنگام تعارض و عرضۀ مطلق روایات، سرنوشت روایات پس از عرضه به قرآن و... برخی از ضوابط و اصول این فرایند است.

مسأله اعجاز قرآن کریم از مباحث مهم علوم قرآن است که از ابتدای نزول قرآن کریم تاکنون، مورد بحث دانشمندان قرار گرفته است. در این مقاله، تنها بر دیدگاه‌های شیخ مفید درباره اعجاز قرآن کریم تمرکز خواهیم نمود. اهمیّت اشاره به دیدگاه شیخ مفید از آن‌ روست که از یک طرف، به صراحت در آثارش، وجه اعجاز قرآن را در «صَرفه» می­داند؛ امّا از سوی دیگر، برخی از علما، باور به جنبه‌های اعجاز ادبی یعنی فصاحت و بلاغت را به شیخ مفید نسبت داده­اند. از آن رو که قول به صرفه، ناظر به اعجازی خارج از متن قرآن است امّا فصاحت و بلاغت مربوط به اعجاز درونی قرآن است، ظاهراً نمی‌توان میان این دو نظر، وجه جمعی یافت؛ این تفاوت، باعث شده آرای گوناگونی پیرامون دیدگاه شیخ مفید دربارة اعجاز پدید آید. در این مقاله، با کنار هم نهادن سخنان شیخ مفید، به این نتیجه دست یافتیم که وی هم به صرفه باور داشته است و در عین حال، به اعجاز درونی نیز گرایش داشته است.

مفضّل بن عمر جعفی از راویان معاصر با امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) است که «کتاب التوحید» مشهور به «توحید مفضّل» از مهمترین مرویّاتی است که از طریق وی به امام صادق (ع) نسبت داده شده است. آنچه اهمیّت کاوش دربارة این راوی را برجسته نموده، اختلاف دیدگاه رجال­شناسان پیرامون درجة وثاقت وی می­باشد که موجب تردید در پذیرش روایات وی شده است. برخی از رجال­شناسان متقدّم، وی را تضعیف کرده و روایاتش را قابل اعتماد ندانسته­اند؛ در مقابل، گروهی از رجال­شناسان متأخّر با تکیه بر برخی قراین وی را توثیق نموده­اند. واکاوی مستندات موجود دربارة مفضّل بن عمر ما را به این نتیجه رهنمون می­سازد که حتّی اگر مذمّت­های قاطعانه رجال­شناسان متقدّم دربارة وی را نادیده انگاشته و وی را به طور کامل خطّابی ندانیم، این احتمال بسیار قوی خواهد بود که وی در دورانی از امامت امام صادق (ع) دارای گرایش­های خطّابی بوده است. همچنین با تأمّل در مهمترین روایات منقول از مفضّل بن عمر، این موضوع به اثبات می­رسد که احادیث وی از دخل و تصرّف غالیان مصون نمانده است و آنان افکار خود را در مجموعه‌های حدیثی منقول از طریق وی وارد نموده­اند.

مسأله غیب از آموزه‌های مشترک ادیان الهی است و خبر دادن از آن، یکی از شاخصه‌های شناخت پیامبران ارسال شده از سوی خداوند است. از آنجا که مقایسه ادیان ابراهیمی در موضوعات اساسی، زمینه وحدت و نزدیکی هرچه بیشتر این ادیان را فراهم می‌آورد، این پژوهش در این راستا می‌کوشد، انواع غیب­گویی در قرآن و عهد عتیق را بکاود. در این دو کتاب مقدّس، خبر دادن از غیب به دو نوع کلّیِ پسندیده (ممدوح) و نکوهیده (ممنوع) تقسیم شده است. در هر دو کتاب، نبوّت ـ با نام «نووئا» (נְבוּאָה) در عهد عتیق ـ غیب‌گویی ممدوح است که در این نوع خبر دادن از غیب، نبیّ الهی از راه وحی به غیب دست می‌یابد. امّا در غیب‌گویی ممنوع که مشتمل بر کهانت، سحر و جادوست، مورد تأیید قرآن و عهد عتیق نیست. در فرهنگ دینی برآمده از عهد عتیق و قرآن، جادوگری که با استفاده از ابزارهای ناپسندی چون بت، مشورت با مردگان، اندام حیوانات و... از امور غیبی با خبر شود، نکوهیده است. با این حال، کاهن در عهد عتیق مقام والایی دارد امّا در قرآن تأیید نگشته است. غیب‌گویی در امور عادّی، آموزه خاصّ عهد عتیق است که غیبگو با بهره‌گیری از ابزاری چون خواب، قرعه، پیکان، آب و... از غیب مطّلع می‌گردد.