جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث تمایز اثباتی و هنجاری در روش‌شناسی علم اقتصاد سابقة زیادی دارد و تلاش‌های برخی اقتصاددانان به این سمت سوق پیدا کرده است که جدایی واقعیّت‌ها و ارزش‌ها را معیار علم و غیرعلم قلمداد کنند. در باب اقتصاد اسلامی نیز این ادّعا مطرح می‌شود که اقتصاد اسلامی مجموعه‌ای از ارزش‌هاست. لذا نمی‌توان آن را علم قلمداد کرد. به همین سبب، کاوش دربارة جنبه‌های اثباتی اقتصادی در منابع دینی ضرورت می‌یابد. این مقاله با استفاده از روش تحلیلی‌ـ توصیفی، به استخراج نصوص اثباتی اقتصادی (در زمینة پیشرفت مادّی و معنوی) می‌پردازد که مبیّن رابطة علّی و معلولی بین پدیده‌های خارجی است که به صورت «اگر الف، آنگاه ب» می‌باشد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در قرآن کریم، گزاره‌های اقتصادی اثباتی وجود دارد و با توجّه به تفاوت مبانی معرفت‌شناسی اقتصاد متعارف و اقتصاد اسلامی، برخی از گزاره‌های اثباتی بر اساس کارکرد علل مجرّد قابل توجیه است و با نگرش صرفاً مادّی نمی‌توان آنها را توجیه کرد. همچنین، بر اساس آیات اقتصادی قرآن، علل مادّی نظیر سرمایة مادّی، انفاق و پرهیز از فساد اقتصادی و عوامل غیرمادّی، نظیر استعداد درونی نیروی انسانی جامعه، اجرای احکام شریعت در جامعه، شکر نعمت، ایمان و تقوا، استغفار، استقامت در راه حق، مهاجرت در راه خدا و دعا به عنوان عوامل پیشرفت مادّی و معنوی از منظر قرآن مطرح می‌گردد.

یکی از مهم‌ترین مباحث اعتقادی، مسئلة باور و شناخت خداست که از عمیق‌ترین نیازهای انسان و همانند چراغ روشنگری است که مسیر زندگی را برای انسان‌ها مشخّص می‌کند و به آن معنا و مفهوم می‌بخشد و زندگی پاک و واقعی را از زندگی معمولی و طبیعی جدا می‌سازد. سبک زندگی یکی از پردامنه‌ترین بحث‌هایی است که همة ابعاد زندگی انسان را در بر می‌گیرد، ولی خانواده به عنوان بستر فرهنگ‌های گوناگون و زمینه‌ساز سعادت و شقاوت افراد و جامعه، و بنیادی‌ترین و اوّلین نهاد اجتماع، شاخص‌ترین بُعد زندگی انسان می‌باشد. بنابراین، بحث از سبک زندگی در عرصة زندگی خانوادگی، از مباحث بسیار ضروری است. خدا‌باوری به عنوان اوّلین باور دینی، مسیر زندگی را برای خانواده‌ها روشن می‌کند و آثار زیادی در سبک زندگی خانواده‌ها دارد: تقویت ایمان، سلامت جسم و روان، آرامش روحی، وحدت و همبستگی، خوش‌بینی و معنایابی زندگی، تقویت روحیّة رضا و تسلیم، تقوا، آسان شدن مشکلات و ایجاد روحیّة صبر و بردباری از جمله آثار این مبنا می‌باشد.

در بررسی تاریخ علوم اسلامی، به موضوع‌هایی مشترک میان حکمت اسلامی و قرآن برمی‌خوریم که گاهی سبب برخورد و بحث بسیاری در میان اصحاب عقل، تفسیر و نقل گردیده است. یکی از این مسائل، مسئلة روح و نَفْس است که میان این دو بینش، یعنی تفسیر و حکمت اسلامی مورد بحث و برخورد قرار گرفته است. بر این اساس، دربارة آفرینش و حقیقت نَفْس و روح در میان اندیشمندان مسلمان سه دیدگاه وجود دارد: 1ـ روح مجرّد انسان پیش از بدن او آفریده شده است و برخی روایات با تعیین زمان، تقدّم وجودی روح بر بدن را تأیید می‌کنند.2ـ روح مجرّد و بدن مادّی همزمان آفریده شده‌اند و از لحظه‌ای که جسم انسان استعداد پذیرش روح یافته، خداوند روح مجرّد وی را آفریده، متعلّق به بدنش نموده است.3ـ روح انسان، جسمانی‌الحدوث و روحانی‌البقاء است؛ به این معنی که روح مجرّد آدمی، نه پیش از جسم او آفریده شده است و نه همزمان با آن، بلکه روح در طلیعة پیدایش، یک امر مادّی است که همراه با بدن طبیعی وی پدید آمده است و با تحوّل جوهری تکامل یافته، به مرحلة تجرّد روحانی رسیده است. در این مقاله برآنیم که با تکیه بر معانی نَفْس و روح در قرآن و حکمت اسلامی، به استقبال این بحث و نزاع رفته، به این پرسش پاسخ دهیم که قرآن و حکمت اسلامی دربارة روح و نَفْس چه نظری دارند؟ برای این منظور، نخست به روش مطالعة کتابخانه‌ای به سِیر مفاهیم نَفْس و روح در قرآن و میان فلاسفه می‌پردازیم و آنگاه بعد از بیان، بررسی و تحلیل دیدگاه‌ها، برخی از آنها را نقد می‌کنیم.

از منظر قرآن، آنچه بشر انجام می‌دهد (سیّئات و حسنات)، بر حوادث طبیعی و سرنوشت دنیایی او تأثیر دارد. یکی از این عوامل طبیعی، بارش باران است. از دیدگاه علوم تجربی، برای بارش باران باید شرایط آب و هوایی مهیّا باشد تا باران ببارد، امّا قرآن عوامل معنوی را نیز در به وجود آمدن باران سهیم می‌داند و این عوامل را به نوعی محرّک عوامل طبیعی محسوب می‌کند. این جستار درصدد است با توجّه به اهمیّت موضوع، با بهره‌گیری از روش توصیفی‌ـ تحلیلی به بررسی نزول باران از دیدگاه قرآن پردازد و به این پرسش پاسخ گوید که از دیدگاه قرآن، چه عوامل معنوی می‌تواند موجب بارش باران گردد؟ به همین منظور، پس از بررسی واژة «باران» و کارکردهای آن از دیدگاه قرآن و با استفاده از آرای مفسّران، ارتباط بین عوامل معنوی با علل طبیعی نزول باران مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و در پایان، این نتیجه به دست آمد که سه عامل استقامت در راه دین خدا، توبه، استغفار و قطع امید از اسباب ظاهری در بارش باران از عوامل معنوی نزول آن به شمار می‌آید.

از جمله مسائلی که از دیرباز در همة انحای نگرش تفسیری و در همة اعصار تا امروز، معرکة آرای مفسّران قرار گرفته است، وجه ارتباط هدایت قرآن کریم به متّقین می‌باشد. قرآنی که حکمت نزول آن هدایت عالمیان معرّفی شده، به چه علّت در آیة دوم سورة بقره هدایت آن به متّقین نسبت داده شده است؟ منظور از هدایت و متّقین در این آیه چیست؟ آیا این نسبت دالّ بر انحصار هدایت قرآن به متّقین است؟ نظرات مختلف مفسّران را به دو بخش اصلی تقسیم کردیم. در مجموع، پنج نظر را در این دو بخش گنجاندیم و به بررسی اجمالی آنان پرداختیم. در این جستار، این نکته حاصل می‌گردد که نسبت هدایت به متّقین دوسویه می‌باشد؛ یعنی چنان‌که هدایت بر متّقین مؤثّر است، تقوا نیز در کسب هدایت تأثیر بسزایی دارد و این نسبت بیانگر هدایتی خاص است. در هندسة معرفتی قرآن، هدایت نسبت به تقوا، سه موضع دارد. این سه ساحت باعث شده است که در ایجاد و شدّت تقوا تأثیر بسزایی داشته باشد. با تدبّر در مسائل بیان شده از ارتباط و هم‌آیی هدایت و تقوا نتایج متعدّدی حاصل می‌شود. می‌توان بیان داشت که متّقین در مرحلة ابتدا و استدامه نیاز به هدایت الهی دارد و از آن بهره جسته، در پرتو دو هدایت الهی قرار گرفته‌اند که از آن به هدایت اوّلیّه و ثانویّه یاد شده است.

«صبر» در آموزه‌های دینی، به عنوان یکی از مفاهیم اساسی ایمان شناخته می‌شود. این واژه به همراه مشتقّات خود، ۱۰۳ بار در قرآن به کار رفته است که نشان از اهمیّت ویژة این خصیصة اخلاقی از دیدگاه دین مبین اسلام و قرآن کریم دارد. این واژه با حفظ معنای لغوی و اصطلاحی با بسیاری از مفاهیم اخلاقی و دینی ارتباط معنایی پیدا می‌کند. بر این اساس، تبیین ارتباط صبر با مفاهیمی نظیر نماز، ایمان، تقوا، اسلام، یقین، نیکی و... از جمله مباحثی است که در این مقاله مورد بررسی قرار می‌گیرد. لذا مقالة حاضر با استفاده از روش توصیفی‌ ـ تحلیلی بر آن است که در یک فرایند منظّم به شناسایی این واژه در لغت‌نامه‌ها و پس از آن، با نگرشی فراگیر به کلّ متن قرآن، به تحلیل و بازیابی شبکه‌ای معنای صبر بپردازد. بررسی معنای صبر در منظومة آیات قرآنی، موضوع محوری این پژوهش است. واژة «صبر» در آیات قرآنی با تعدادی از مفاهیم و واژگان، همچون «تقوا»، «نماز»، «زکات»، «امر به معروف و نهی از منکر»، «ایمان»، «اسلام»، «یقین» و «نیکی» همنشین شده است. واژگان «حلم» و «أناه» نیز با واژة «صبر» رابطة جانشینی دارند. همچنین، واژة «صبر» با واژگانی مانند «عجله» و «جزع» رابطة تقابل دارد و از این دو واژة متقابل نمونه‌هائی در قرآن دیده می‌شود.