جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«تبيين» به‌عنوان مسئله‌اي مهم از مسائل فلسفه تاريخ، علم تاريخ و نيز تاريخ‌‌نگاري با همه انواع، مدل‌‌ها و الگوهايي که دارد، عهده‌دار بيان رابطه منطقي ميان رويدادها، تغييرات و تحولات تاريخي از يک سو و چرايي و چگونگي آنها از سوي ديگر است. توجه به روش‌‌ها و الگو‌‌هاي تاريخ‌نگاري مورخان مسلمان مي‌تواند مبادي افکار و ايده‌‌هاي مربوط به تبيين‌‌ها در ارتباط با رخداد‌‌هاي تاريخ اسلام را بنماياند. چنان‌که توجه به انواع تبيين مي‌تواند سير تحول تبيين‌‌ها در تاريخ‌نگاري اسلامي را که درسايه رشد و دگرگوني علمي، عقلي، فرهنگي، سياسي و اجتماعي، توسعه چشمگيري داشته، نشان دهد. در اين نوشته با روش تحليلي تلاش شده است انواع تبيين‌‌ها در آثار مورخان برجسته همچون: طبري، مسعودي، مقدسي، مسکويه، ابن‌کثير و ابن‌خلدون از قرن چهارم تا هشتم، مورد توجه قرار گیرد. نتیجه آنکه می‌توان از تحول تبيين‌‌ها از روايي صرف به‌سوي تبيين عقلي و پي‌جويي علل و عوامل رخدادها و چرايي‌‌ها و چگونگي‌‌ها سخن گفت.

مقتل‌نگاري از شاخه‌‌هاي مهم تاريخ‌نگاري و مورد اعتناي همه فرق اسلامي است، که با تلاشي همگاني و رويکردهايي متفاوت بالنده شد. پژوهش حاضر مقتل‌نگاري را با رويكردي علمي ـ تحليلي تا قرن سوم و با تکيه بر نقش اصحاب امامان شيعه(ع) بررسي می‌نماید. در اين آمايش با استفاده از شيوه تاريخي، ذهن‌شناسي مؤلفان (به‌معناي نوعي راهيابي به آرا و تفکرات آنان، با مطالعه آثار و شرح حال‌‌ها براي گمانه‌زني درباره شيوه نگارشي و رويکرد مؤلفان به مسائل تاريخي) و مقايسه آثار آنان، دو جريان حديث‌نگر و تاريخ‌نگر مطالعه شده است و براساس منابع و اسناد مکتوبِ موجود به مسائلي مانند بنيان‌گذاري يا استمراربخشي مقتل‌نگاري صحابيان، جايگاه و بستر حرکت علمي آنان، گونه‌شناسي فکري، صنف‌شناسي نگارشي، نوع‌شناسي تعامل آنان با ديگران و فرايندشناسي انتقال آن به آيندگان پرداخته و سرانجام با آميزه‌اي از توصيف نقلي و تحليل عقلي، دامنه تحقيق را جمع کرده است.

نهاد اداري به‌عنوان يکي از ملزومات تداوم ساختار سياسي حکومت، در تثبيت اقتدار خلافت اموي و عباسي (عصر اول) نقش داشته است. با توجه به تکوين نظام اداري در دوره اموي و استمرار قدرت بني‌اميه تا حدود يک قرن و نيز تکامل اين نظام در دوره عباسي، پژوهش حاضر به واکاوي نقش، تأثير و رابطه متقابل ديوان‌سالاري و اقتدار سياسي در استمرار قدرت خلافت اموي و عباسي می‌پردازد. يافته‌‌هاي اين پژوهش که به شيوه توصيفي ـ تحليلي و با استفاده از مفهوم اقتدار سنتي وبر انجام شده است، نشان مي‌دهد که حکومت اموي با الگوبرداري از نظام اداري امپراتوري‌‌هاي ساساني و بيزانس، مشخصات پاتريمونياليسم يافت، اما مشکلات داخلي، اختلاف‌‌هاي مذهبي و نابرابري اجتماعي از موانع عمده ارتقای ديوانسالاري در اين دوره بود. درحالي‌که حکومت عباسي با اقتدار خليفه، تقسيم وظايف، گسترش دواوين، تمرکز نظام اداري و کنترل ديوانسالاران توسعه يافت؛ شيوه حکومتي‌اي که وبر آن را نظام پاتريمونيال ـ بوروکراتيک ناميده است.

راهيابي پزشکان به دربار براي درمان خليفه و درباريان، زمينه‌ساز ورودشان به عرصه قدرت و سياست بود. بررسي نحوه ارتباط خلفا و پزشکان، جايگاه ممتازشان در نزد خلفا و درباريان، تأثيرگذاري در عرصه سياست و موقعيت مالي آنها ازجمله مباحث مغفول مانده در حوادث عصر اول عباسي است. اين مقاله مي‌کوشد بر اساس رويکرد ارتباط سلامت، در نگاهي کارکردي به توضيح و تبيين حضور پزشکان در دربار خلفاي عباسي بپردازد و نشان دهد پزشکان چگونه بر برنامه‌‌هاي سياسي خلفا تأثير مي‌گذاشتند. نیز نشان دهد به‌رغم نفوذي که پزشکان در دربار داشتند و گاه فراميني صادر مي‌کردند، يا به مناصبي دست مي‌يافتند، از گزند منازعات سياسي به دور نبوده و نفوذ سياسي‌شان فارغ از همدلي و همراهي با خليفه، ناپايدار و بسته به نظر شخص حاکم بوده است.