جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تربیت دینی و اخلاقی از رهیافت‌هایی هستند که در فلسفه تعلیم و تربیت معاصر کم و بیش دارای جایگاهی مشخص هستند اما تربیت عرفانی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این نوشتار، کشف اهداف و مراحل تربیت عرفانی براساس نظریات تربیتی عارف واصل، مرحوم آیت‌الله سعادت‌پرور در تألیفات عرفانی ایشان را عهده‌دار شده و در این راستا از شیوۀ توصیفی−تحلیلی، بهره می‌برد و بیست و چهار جلد کتاب عرفانی و تربیتی ایشان را مورد مطالعه قرار داده است. مرحوم استاد سعادت‌پرور، در این آثار عرفانی با روش‌های اجتهادی در متن قرآن و حدیث، اهداف و مراحل تربیت عرفانی را براساس قرآن و حدیث و نه اقوال عارفان بنا نهاده است. در نظام تربیت عرفانی که بر سیر و سلوک و طى منازل یعنی حرکت درونی انسان مبتنی است، اهداف با مراحل تربیتی انطباق دارند. بنابراین، اهداف تربیت از منظر استاد سعادت‌پرور در دو بخش تبیین شده‌اند: اول، هدف غایی به‌عنوان مرحلۀ نهایی سلوک که عبارت است از عبودیت کامله و با تعابیری چون تجلی ذاتی، فنای فی الله و بقای بالله و مقام محمدی، مقام جمع، مقام احدیت و... از آن یاد می‌شود و نتایج این تحقیق نشان داده است که تفاوت این مفاهیم تنها به اعتبار است؛ دوم، اهداف واسطه‌ای به‌عنوان مراحل پیش از مرحلۀ نهایی که از ترک گناه شروع شده و به تجلی توحید اسما و صفات ختم می‌شود.

اهمیت به کارگیری روش‌های تربیت دینی با رویکردهای عقلانی و به کارگیری تفکر انتقادی در تربیت در روزگار کنونی مورد توجه اندیشمندان تعلیم و تربیت قرار دارد. اما امکان هم‌کناری گزاره‌های دینی اسلامی با مؤلفه‌های تفکر انتقادی ملزم به بررسی‌های نظری و تجربی گسترده است. تحقیقات صورت گرفته در خارج از ایران نشان از رابطه منفی این دو مؤلفه دارد. این مقاله بر آن است به بررسی رابطۀ تفکر انتقادی و ابعاد اصلی دینداری (بعد باور، مناسک و تجربه) دانشجویان را با استفاده از روش کمی پیمایش و با ابراز پرسشنامه بپردازد. جامعه آماری را دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاه‌های الزهرا، امام صادقg و شهید بهشتی؛ از مجموع دانشگاه‌های دولتی تهران، تشکیل می‌دهند. تعداد نمونۀ تحقیق از طریق فرمول کوکران و با روش نمونه‌گیری متناسب با حجم 370 نفر تعیین شد. نتایج نشان می‌دهد که بین میزان تفکر انتقادی و ابعاد دینداری؛ باور، مناسک و تجربه، رابطۀ معنادار و مثبت وجود دارد. همچنین از بین خرده مقیاس‌های تفکر انتقادی، خرده مقیاس ذهن باز با هیچ‌یک از ابعاد رابطه معناداری ندارد. در مورد بعد باور، علاوه‌بر ذهن باز، کنجکاوی نیز رابطه معناداری با این بعد ندارد. از دیگر نتایج این پژوهش بالا بودن میزان ابعاد باور و تجربه در بین دانشجویان و پایین بودن میزان بعد مناسک در بین آنان می‌باشد. از نظر میزان تفکر انتقادی نیز 20 درصد از دانشجویان در سطح بالایی از تفکرانتقادی قرار دارند.

هدف این پژوهش، تبیین اهداف و ملاحظات کلی تمهیدی «تربیت اخلاقی کودک» بر اساس ماهیت دوران کودکی از منظر رویکرد اسلامی عمل است. بدین منظور از دو روش تحلیل مفهومی (مفهوم‌پردازی) که تلاشی جهت فهم مفاهیم است و روش استنتاجی جهت تبیین اهداف و ملاحظات کلی تمهیدی تربیت اخلاقی بهره گرفته ‌شده است. عمل اخلاقی از منظر رویکرد اسلامی عمل، رفتاری هنجاری است که همیشه بر مبادی معرفتی، گرایشی و ارادی خاص خود مبتنی است. ازاین‌رو، می‌توان تمهیدات اخلاقی در دوران کودکی را نیز در همین قالب سه‌گانه پی‌جویی کرد. همچنین در این دیدگاه، انگاره کلی دوران کودکی از نظر اخلاقی، «گزینش‌گری مسئولانه» است که شامل سه مؤلفه گزینه‌پردازی، گزینش‌گری و پذیرش مسئولیت پیامدهای گزینش است. تمهید اخلاقی در دوران کودکی اهدافی ازاین‌دست را شامل می‌شود: «آشنایی با امور نیک و بد»، «دست‌ورزی با امیال» و «گرایش به خوبی‌ها و تنفر از زشتی‌ها». علاوه بر این، با نظر به اهداف تمهیدی تربیت اخلاقی کودک و گزاره‌های واقع‌نگر دوران کودکی، ملاحظاتی برای تمهید اخلاقی قابل‌طرح است که برخی از آن‌ها بدین قرارند: «ارائه امور اخلاقی متناسب با توان قوه‌ی شناختی کودک»، «ارتباط کودک با محیط غنی اجتماعی−اخلاقی» و «به رسمیت شناختن حدود آزادی سلبی و ایجابی کودک».

این مقاله با هدف بررسی مفاهیم اخلاقی و ضداخلاقی در پویانمایی‌ها تهیه شده است. در این پژوهش از روش تحلیل محتوا استفاده شده است؛ به این منظور تعدادی از پویانمایی‌های ایرانی و خارجی انتخاب شدند و در هنگام تماشای هر یک از آنها پرسشنامه‌ای تکمیل گردید. نتایج عبارتند از: در پویانمایی‌های ایرانی و ایرانی خارجی از میان مفاهیم اخلاقی کمک به نیازمندان در رتبه اول؛ تلاشگری در رتبه دوم و کارگروهی در رتبه سوم، در پویانمایی‌های خارجی از میان مفاهیم اخلاقی کمک به نیازمندان در رتبه اول؛ تلاشگری به همراه کارگروهی در رتبه دوم و خوش‌اخلاقی در رتبه سوم قرار داشتند. در پویانمایی‌های ایرانی مفاهیم اخلاقی در مقایسه با پویانمایی‌های خارجی بیشتر بود. در پویانمایی‌های ایرانی، خارجی و ایرانی خارجی از میان مفاهیم ضد‌اخلاقی بی‌احترامی به حقوق دیگران در رتبه اول؛ دروغگویی در رتبه دوم و افراط و زیاده‌خواهی در رتبه سوم قرار داشتند. در پویانمایی‌های ایرانی مفاهیم ضداخلاقی در مقایسه با پویانمایی‌های خارجی کمتر بود. این تفاوت‌ها با استفاده از روش آماری آزمونt گروه‌های مستقل معنی‌دار نبود. همچنین در پویانمایی‌های ایرانی و ایرانی خارجی مفاهیم اخلاقی از مفاهیم ضد‌اخلاقی بیشتر بود و در پویانمایی‌های خارجی برعکس بود.

یکی از روش‌های دستیابی به علوم انسانی اسلامی (علم دینی)، اجرای نظام‌های اجتماعی اسلامی در متن زندگی عینی است. تحقّق یافتنِ نظام‌های اجتماعی موضوع مطالعۀ پژوهشگران را دگرگون می‌کند و امکان مطالعات جدید و در نتیجه، شناسایی عناصر جدیدی در زندگی اجتماعی را فراهم می‌کند. برای تحقق عینی و تدریجی نظام‌های اجتماعی اسلامی می‌توان از برنامه­ریزی برای اصلاح سبک زندگی متناسب با جهان‌بینی اسلامی استفاده کرد. سبک زندگی از سویی مسیر اصلاحات در نظام‌های اجتماعی است و از دیگر سو، روشی برای ممکن ساختن مطالعۀ کنشگران اجتماعی است. در عرصۀ تربیت رسمی، مدرسه محیط قابل کنترلی است که با برنامه‌ریزی برای اصلاح سبک زندگی مرتبط با آن، اهداف آموزش و پرورش پیگیری و مطالعات تربیتی تسهیل می‌شود. در این مقاله با معرفی ویژگی‌های سبک زندگی نشان داده می‌شود که اصلاح برنامه‌ریزی شدۀ سبک زندگی راهکار مناسبی برای تحقق نظام تربیتی اسلام و در نتیجه، بسترسازی برای دستیابی به علوم تربیتی اسلامی است.

زمینه: کودکان و نوجوانان یکی از تأثیرپذیرترین و آسیب‌پذیرترین مخاطبان رسانه‌های گروهی به حساب می‌آیند. مجلات به عنوان یکی از ابزارهای مهم برای انتقال مفاهیم دینی به کودکان و نوجوانان می‌باشند. هدف پژوهش، تحلیل محتوای مؤلفه‌های دینی در مجلات کودک و نوجوان می‌باشد. روش بررسی: پژوهش حاضر از نوع کاربردی است که به روش تحلیل محتوا انجام شده است. جامعه آماری شامل مجلات کودک و نوجوان منتشر شده در سال‌های 92-1391 است که به صورت سرشماری مورد تحلیل قرار گرفتند. واحد تحلیل، صفحات مجلات بود. روایی محتوایی ابزار، توسط متخصصان حوزه معارف اسلامی مورد تأیید قرار گرفت. برای تعیین پایایی ابزار، از روش بازآزمایی استفاده شد که ضریب همبستگی 81/0 به دست آمد. یافته‌ها: مؤلفه داستان‌های اخلاقی با بار اطلاعاتی 872/0 و ضریب اهمیت 502/0 بیشتر از سایر مؤلفه‌ها مورد توجه قرار گرفته‌است. در مقابل، به مؤلفه فروع دین، با بار اطلاعاتی 521/0 و ضریب اهمیت 236/0 کمتر از سایر مؤلفه‌ها پرداخته شده است. نتیجه‌گیری: با توجه به نقش تربیتی داستان‌ها در انتقال مفاهیم اخلاقی و مناسب بودن آن با ویژگی‌های رشدی کودکان و نوجوانان، مجلات کودکان و نوجوانان تا حدود زیادی توانسته‌اند از این ابزار به درستی بهره بگیرند. اما به مؤلفه مهمی چون فروع دین، کم‌توجهی شده است.

این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی در جستجوی تربیت منبعث از مبانی اعتقادی و اسلامی است که از ملزومات فرهنگ اسلامی می‌باشد. هنر اسلامی به دلیل غنای فرهنگی و مذهبی بهترین شیوۀ استفاده از قابلیت‌های اخلاقی و معنوی می‌باشد. چنانچه­ ترویج و ارائه آداب و تربیت اخلاقی به گونه­ای که هم در تربیت هنرمند و هم در اشاعه آن در فرهنگ جامعه مؤثر باشد در تفکر و تمدن اسلامی امری ضروری بوده است. پرسش­های اصلی مقاله عبارتند از: رابطه هنر و­ اخلاق در فرهنگ اسلامی چگونه است؟ قالب‌های هنری و بیانی هنر خوشنویسی برای انتقال مفاهیم تربیتی کدامند؟ هدف ­این نوشتار تبیین جایگاه و اهمیت اخلاق دینی و تربیت معنوی در یکی ­از قدسی‌ترین هنرهای ­اسلامی یعنی خوشنویسی می‌باشد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که عامل معنوی تقدّس هنر خوشنویسی یعنی حفظ حرمت و عزّت محتوا و محمول خط یعنی کلام ­الهی، هنرمندان خوشنویس را در خلق اثر هنری و کسب فیض مدام ملزم به رعایت آداب و اخلاق نموده است و از زیباترین تجلیّات این ابعاد­ اخلاقی خوشنویسی ضرورت تهذیب نفس بوده که در میان خوشنویسان به عنوان یکی از مهم‌ترین اصول اخلاقی و تربیتی از واجبات اشتغال به این هنر بوده است.

این پژوهش با الهام از فرمایشات رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله خامنه­ای، به بررسی رویکرد گفتمان­سازانه (که متوجه به مبانی نظری بومی و نشأت­گرفته از آموزه های اسلامی می­باشد) در کتب درسی و در باب موضوع ولایت فقیه پرداخته است. روش انجام این پژوهش تحلیل گفتمان است که یکی از انواع تحلیل محتوای کیفی است. یافته­های پژوهش نشان دادند که کتب درسی در انتقال موضوع ولایت فقیه، از رویکرد اخبارگونه و تاریخی پیروی می­کنند و رویکرد گفتمان­سازانه مورد غفلت واقع شده است. از مهم‌ترین نشانه­های اخبارگونگی متن می­توان به سازماندهی محتوای درسی بر اساس رخدادهای زمانی، تقسیم­بندی موضوعی و ترتیب منطقی و غفلت از توجه به روابط ذاتی معارف اشاره نمود. علاوه بر این، استفاده از شیوه بیان مستقیم، عدم توجه به مخاطب و شبهات ذهنی او، سطحی­نگری، تمرکز بر حافظه­پروری و بی­توجهی به عمق مطالب، و غفلت از ابعاد معنوی و عاطفی مخاطبان، از دیگر ویژگی­های متن کتابهای درسی در انتقال نظریه ولایت فقیه بودند. این پژوهش در نهایت استفاده از رویکرد گفتمان­سازانه را در طراحی و تدوین کتب درسی پیشنهاد می­کند.