جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نخبگان، نقشى برجسته در تحولات اجتماعى دارند و در نهج البلاغه نیز به این نقش اشاره شده است. نخبگان در نهج البلاغه گروه هاى مختلف را شامل مى شود: انبیاى الهى، امامان معصوم، نیکان و صالحان و حتى رهبران کفر و نفاق. نقش پیامبر اسلام(ص) در تحول جامعه عرب از دیدگاه امام على(ع) و نقش امام معصوم و صالحان در تداوم حرکت اصلاحى پیامبر و عناصر دیگرى که از دیدگاه نهج البلاغه در تغییرات اجتماعى ایفاى نقش مى کنند ـ مانند منافقان و رهبران جاه طلب و خودخواه ـ از مباحث مطرح شده در این نوشتار است. در پایان نیز به نقش آگاهى و جهل مردم در حرکت نخبگان اجتماعى پرداخته شده است.

این مقاله تحقیقى ـ کاربردى، به آسیب شناسى کارگزاران و روش هاى مقابله با آن مى پردازد و در این خصوص آسیب هایى از قبیل خیانت، ضعف مدیریت، استبداد، کوتاهى در اجراى وظایف، ستمگرى بر مردم، فاصله گرفتن از مردم، اخلاق و روحیات ناپسندِ زمامداران، نظیر قدرت طلبى، دنیازدگى، امتیازخواهى و رشوه پذیرى، با نظر به کلام امام على(ع) و نیز ارائه نمونه هاى تاریخىِ برخورد امام با کارگزاران بررسى مى گردد و در پایان، به اختصار به راه هاى مقابله با این آسیب ها، از طریق تغییر رفتار و تربیت دینى اشاره مى شود.

نوشتار حاضر نقد مقاله على بن ابى طالب نوشته وگسیا وگلى یرى است که در دائرة المعارف اسلام به چاپ رسیده است. چهره اى که از على(ع) در این مقاله ترسیم شده، غیرواقعى و تحریف شده است. در تمام مقاله، سه محور اساسى درباره شخصیت سیاسى ـ مذهبى على(ع) مورد تأکید و توجه مؤلف قرار گرفته است: الف) على(ع) و خلفا; ب) على(ع) و مواجهه با مخالفان; ج) على(ع) و کفایت لازم سیاسى و اجتماعى براى حل مشکلات حکومت. در قسمت اول، نویسنده مى کوشد تا سیاست على(ع) را در مواجهه با خلفا سیاستى کاملا خصمانه نشان دهد; به گونه اى که خواننده تصور مى کند على(ع) کارى جز مانع تراشى و منازعه با خلفا نداشته و به هنگام شورش بر عثمان، نه تنها از شورشیان حمایت کرده، بلکه رهبرى آنان را نیز بر عهده داشته است. بر این اساس، مؤلف کار او را در پذیرش خلافت از طرف این گروه، تخطئه کرده است. در قسمت دوم، سیاست على(ع) را در مواجهه با مخالفان حکومتش سیاستى خشن، افراطى و برآمده از خصوصیات اخلاقى او نشان داده است. از طرف دیگر کوشیده تا مطالبات دشمنان او را تا حد ممکن محق جلوه دهد. در بخش سوم، نویسنده به مناسبت هاى مختلف نشان داده که على(ع) کفایت لازم سیاسى را براى اداره حکومت و حل مشکلات نداشته، به گونه اى که خود از تصمیمات و اقداماتش پیوسته پشیمان مى شده است. با توجه به موارد فوق، در نقد این مقاله سعى شده تا با استناد بر منابع معتبر تاریخى شیعه و اهل سنت برداشت هاى غیرواقعى نویسنده نشان داده و چهره واقعى على(ع) به تصویر کشیده شود.

نهج البلاغه، پس از قرآن کریم، مقدس ترین متن دینى شیعه و برجسته ترین متن ادبى عرب است. از قرآن کریم که بگذریم، هیچ متن مقدسى در فرهنگ اسلامى به اندازه نهج البلاغه نسخه خطى، شرح و تفصیل و ترجمه ندارد و متون ادب فارسى و عرب پس از قرآن کریم، آن مایه که از نهج البلاغه اثر پذیرفته، از هیچ متن مقدسى اثر نپذیرفته است. با این حال، برخى کوشیده اند این کتاب مقدس را مخدوش و متحول جلوه دهند; از این رو گاه اصالتِ علوى آن را انکار کرده، و گاه در گردآورنده اش تردید رواداشته اند. مقاله حاضر، که در حمایت از علویتِ نهج البلاغه و درستى اسناد گردآورى آن به سیدرضى(ره) نگارش یافته است، با اشاره اى کوتاه به پیشینه بحث آغاز مى شود; آن گاه با تکیه بر متون بازمانده از سیدرضى(ره) و نیز متن نهج البلاغه، و هم چنین اجازات علمى و نسخه هاى خطى و شروح پرشمار نهج البلاغه، اثبات مى شود که گردآورنده امین این کتاب قطعاً سیدرضى(ره) است. سپس با طرح و شرح شمارى از دلایل کسانى که دست کم همه نهج البلاغه را از امام على(ع) ندانسته اند، شمارى از آن ها پاسخ داده مى شود تا تأیید گردد که سراسر نهج البلاغه از على(ع) است.

قاطعیت، به معناى اجراى مناسب و به موقع قانون و بهره گیرى از قدرتِ مشروع در جهت اجراى عدالت است و مدارا به معناى سعه صدر و تحمّل آراى دیگران. در این مقاله این دو مفهوم با استفاده از کلام و سیره امام على(ع) تجزیه و تحلیل مى شوند و مواردى مانند مداراى حضرت با خلفاى قبل از خود و 25 سال سکوت، قاطعیت و مداراى ایشان در برابر مخالفان حکومت (اصحاب جمل، صفیّن و خوارج) بررسى مى گردد. دعوت کارگزاران به مدارا و قاطعیت، قاطعیت در اجراى عدالت و نفى تبعیض، اجراى عدالت و قاطعیت در برابر تخلف کارگزاران، قاطعیت در اجراى احکام و قوانین الهى، قاطعیت در برابر تخریب کنندگان فرهنگ اسلامى و باورهاى دینى و شدت عمل نسبت به معترضان و منتقدان توطئه گر، نمونه هاى عملى مطرح شده در این خصوص هستند.

در دیدگاه حضرت على(ع)، نگرش مدیران به «مدیریت» چگونه باید باشد؟ براى پاسخگویى به این سؤال سعى شده است با استفاده از سخنان ایشان در نهج البلاغه اصول کلى حاکم بر نگرش مدیران و وظایف کلى آنان در یازده اصل بررسى گردد: 1. امانت بودن مسؤولیت و مدیریت; 2. ارزش ابزارى حکومت و مدیریت; 3. نگرش اخلاقى به مدیریت; 4. سلسله مراتب و مشارکت در مسؤولیت ها; 5. مسؤولیت فرصتى اخلاقى و معنوى; 6. عمران و آبادانى در کنار وظایف فرهنگى; 7. ضرورت استفاده از تجارب تاریخى در مدیریت; 8. حقوق و وظایف متقابل; 9. نگرش مثبت و کرامت مدار به انسان ها; 10. توجه به قدرت و نظارت الهى; 11. توجه به مشارکت و نقدپذیرى در مدیریت.

در نگرش حضرت على(ع) مخالف و دشمن، انسانى خطاکار است که باید هدایت شود و مهم ترین وظیفه انبیا و اولیاى الهى (و همه حکومت هاى مبتنى بر دین) زمینه سازىِ هدایت انسان ها و نشان دادن راه حق و حقیقت به آنان است. در نگاه آن حضرت، انسان اشرف مخلوقات است و تکریم هر انسانى ـ فارغ از عقیده و مذهب او ـ بر همگان واجب است. مهم ترین مؤلفه تکریم انسان، حفظ خون اوست و خون هاى به ناحق ریخته شده، اول چیزى است که روز قیامت مورد سؤال قرار خواهد گرفت. حکومت و قدرت نیز وسیله اى براى احقاق حقوق و احیاى حدود و ارزش هاى الهى و درنهایت، تکامل و سعادت انسان است و ذاتاً داراى ارزش نیست; بلکه ارزش و اهمیت آن، کمتر از انسان و جایگاه رفیع اوست. امام على(ع) در نگرش سیاسى خود ـ که ریشه در اصول و اعتقادات فوق داشت ـ به آزادى و اندیشه مخالفان باطل خود احترام مى گذاشت و هیچ گاه به توهین و هتک حرمت متوسل نمى شد و در سخت ترین و بحرانى ترین شرایط ـ مثل جنگ ـ نیز به اصول اخلاقى پاى بند بود.