جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سه نگرش در تعلیم و تربیت اسلامى وجود دارد. در نگرش نخست تعلیم و تربیت اسلامى به منزله نظامى توصیفى است که از طریق بررسى آثار دانشمندان مسلمان مى توان بدان دست یافت. در نگرش دوم، نظامى استنباطى است که بر اساس آن، مى توان با استفاده از متون دینى براى همه مسائل تعلیم و تربیت، پاسخى فراهم آورد. در نگرش سوم، تعلیم و تربیت اسلامى به منزله نظامى استنباطى ـ تأسیسى تلقى شده است که در آن برخى مسائل و مباحثِ مربوط به تعلیم و تربیت از متون اسلامى استخراج مى شود و دسترسى به برخى موارد دیگر بر اساس روشهاى تجربى و پیش فرض هاى دینى، انجام مى گیرد. در این نوشتار سعى برآن است که با عنایت به مطالب فوق، بااشاره اى کوتاه به ماهیت و تاریخچه تعلیم و تربیت اسلامى به منزله رشته اى دانشگاهى، روشهاى تحقیق و دستاوردهاى آن نیز مورد بررسى قرار گیرد.

بى شک علامه محمد اقبال لاهورى، فیلسوف بزرگ شبه قاره هند در قرن بیستم، یکى از منادیان اصلى بازگشت خویشتن و احیاى تفکر اسلامى در عصر حاضر است. این مقاله پس از معرفى اجمالى شخصیت این متفکر اسلامى، آراى آموزشى او را مورد بررسى قرار مى دهد. وظیفه آموزش و پرورش از نظر اقبال، آفرینشِ انسانى اصیل است که مى تواند براى خود به طور مستقل بیندیشد. از نظر وى، آزادى براى تعلیم شخصیت چنین فردى ضرورت دارد، زیرا در صورت نبود آزادى، حتى به فرض خلاّق بودن انسان، وى توانایى ابراز آن را ندارد. این مقاله در ادامه به بحث از اندیشه اقبال در باب فردیت در آموزش و پرورش مى پردازد و دیدگاههاى وى و صاحب نظرانى را که در باره او به تحقیق پرداخته اند، مورد بررسى قرار مى دهد.

این مقاله در پاسخ به این سؤال «که اساسى ترین چالش هاى فراروى رویکردهاى پژوهش و تحقیق در تربیت اسلامى کدامند»، ضمن بر شمردن چالشهاى موجود، به تبیین و تحلیل آن موارد مى پردازد. این موارد عبارتنداز: چالش بین مقام اکتشاف و داورى، کمیّت گرایى یا کیفیّت گرایى، اصالت ماهیت یا اصالت تسمیه، رویکرد تفهّمى یا تبیینى و توجه به دستاوردها یا منابع.

با اینکه در صد ساله اخیر، به ویژه نیمه دوم آن، تلاش هاى فراوانى در قالب پژوهش، سمینار، مقاله، کتاب و... در زمینه تعلیم و تربیت اسلامى به صورت جدید انجام گرفته است، ولى هنوز دانش و نظام تربیت اسلامى، در قلمرو معرفت هاى تربیتى و رفتار تربیتى، جایگاه شایسته خود را نیافته است. به ویژه در سالهاى پس از پیروزى انقلاب، پاسخ به چرایى این امر، یکى از دغدغه هاى عمده مسؤولین آموزش و پرورش کشور بوده و دیدگاه هاى متفاوتى درباره آن ارائه شده است. نگارنده در این مقاله درصدد است با نگاهى روش شناختى به پژوهش ها و اقدامات صورت یافته، «بایسته هاى اساسى پژوهش در تعلیم و تربیت اسلامى» را ارائه کند و مراحلى را که از آن غفلت شده و چنین وضعیتى را پدید آورده است، نشان دهد.

این مقاله ابتدا نیم نگاهى به اهمیت و جایگاه علم و آموزش، بهویژه آموزش دینى، در سیره معصومان(ع) دارد، پس از آن به بررسى روش سؤال و جواب، اهمیت و جایگاه آن در سیره آنان مى پردازد. در ادامه مقاله به بیان اقسام سؤال و جواب و تفاوت این روش با روش پرسش و پاسخ متعارف و روش سقراطى پرداخته و مزیت آن بر این روش ها را مشخص مى سازد و درنهایت نیز شیوه هاى ترغیب به سؤال، فواید آموزشى آن و آداب سؤال و جواب را در سیره معصومان(ع) بررسى مى کند.

آنچه در این نوشتار عرضه مى گردد، گزارشى است بسیار کوتاه از کتاب نظریه هایى در باب انسان نوشته آقاى راجر تریگ. موضوع کتاب درباره ماهیت انسان است. نویسنده چهار مسأله عمده را که مستقیم یا غیرمستقیم با موضوع ارتباط دارد انتخاب نموده و جواب آنها را از ده متفکر یعنى افلاطون، ارسطو، آکوئیناس، هابز، هیوم، نیچه، مارکس، داروین، فروید تا ویتگنشتاین استخراج کرده و به مقایسه گذاشته است. این مسایل عبارتند از: 1. جایگاه انسان در این جهان در بین سایر موجودات; 2. انسان چیست; 3. جامعه انسانى; 4. ارتباط هریک از این نظریه ها با دیدگاههاى معاصر و جدید.

این مقاله پس از تعریف مفهوم رفق و مدارا، جایگاه، موارد، محدوده و آثار تربیتى آن را در کلام و سیره معصومین(ع) بیان مى کند و سپس رفق و مدارا با دیگران را در مواردى از قبیل: رفق و مدارا در تبیین مسائل دینى، رفق و مدارا در تربیت عبادى کودکان، رفق و مدارا در موعظه، و... مورد بررسى قرار مى دهد.

این مقاله در پى گزارش و تحلیلى کوتاه از چهره ترسیم شده از ایران در کتابهاى درسى کشورهاى عرب است. گستره جغرافیایى این گزارش پنج کشور عراق، سوریه، مصر، مغرب، عربستان را دربرمى گیرد و دامنه زمانى آن محدود به 1991ـ1995 است و از میان کتابهاى درسى، تنها به کتابهاى رسمى دوره راهنمایى تحصیلى و دبیرستان مى پردازد. سیمایى که از ایران در کتابهاى درسى عرب عرضه شده، گاه چنان تیره و منفى است که نگارنده را به تحریر این مقاله و ابراز ناخشنودى تلویحى واداشته است; و این هشدارى است به مسؤلان امر تا به زدودن این کژیها برخیزند و در اصلاح چهره ترسیم شده از ایران و انقلاب اسلامى آن در ذهن دانش آموزان عرب بکوشند.