جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نهاد آغازین و فرجامین دستگاه شناخت، طبیعت عقل است. از این رو پرسش از چیستی خردورزی و تعقل، اساسی‌ترین پرسش بشر است. در این نوشته تلاش کرده‌ایم تا ضمن توضیح چیستی خردورزی، به این پرسش‌های بنیادین پاسخ دهیم که «عقل چگونه می‌تواند هم چنان که دربارة «جز خود» تعقل می‌کند، دربارة خود نیز تعقل کند؟» و «چگونه و از چه رو و تا کجا می‌تواند خود را نقد کرده و مورد داوری قرار دهد؟» مدعای ما در این مقاله آن است که اولا نقد عقل توسط عقل، تصور پذیر و از این رو ممکن است. افزون بر این، نقد عقل توسط خود عقل نیز به وقوع پیوسته است. این خودْ نقادی‌گری مزیت ویژة عقل است و هیچ دستگاه ادراکی دیگری چنین امکانی را در اختیار ندارد.

علی رغم این که روش‌های تحقیق یکی از دروس اصلی بسیاری از رشته‌های علوم‌انسانی و برخی از رشته‌های دیگر است; با این همه، دانشجویان قادر نیستند مهارت تحقیق را در دانشگاه آن چنان که باید یاد بگیرند. این امر علل علم‌شناختی، معرفت‌شناختی و روش‌شناختی متعددی دارد. برخی از این علل به ابهام در چیستی روش‌های تحقیق و خلط معنایی آن با رشته‌های دیگر و برخی از آنها نیز به پیش فرض‌های روش‌شناختی و معرفت‌شناختی مربوط می‌شوند. در این مقاله تعدادی از این پیش فرض‌ها و ابهام‌ها بررسی شده و در پایان پنج شرط برای اصلاح روش‌های آموزش روش تحقیق ارائه می‌شود.

رشد علوم تجربی و تأثیرگذاری آن بر زندگی انسانها باعث گردیده تا عده‌ای به فکر مرزبندی بین علم و غیر‌علم بیفتند. با تشکیل حلقة وین مباحث روش‌شناسی حالت رسمی پیدا کرد، منتهی اندیشمندان وابسته به این حلقه با محدود‌کردن علم به علوم تجربی و کنار گذاشتن معارف دیگر، آنها راه حصول به علم را مشاهده و آزمون فرضیه‌ها قلمداد کردند. دامنة این دیدگاه به علوم انسانی نیز کشیده شد و عده‌ای با این رویکرد به مطالعه و پژوهش در مسائل انسانی پرداختند. با آثار و افکار اندیشمندانی نظیر پوپر، کوهن و لاکاتوش حالت افراطی این دیدگاه تعدیل شد و علم تجربی از حالت تجربی محض به سوی انسانی‌شدن گام برداشت. به لحاظ روش‌شناسی می‌توان آثار هابرماس را به دو دوره تقسیم کرد، دوره اول به نقد مکتب فرانکفورت، بازسازی دیدگاه مارکس و نقد روش‌شناسی پوزیتیویسم اختصاص یافته و زمینة عمل‌گرایانه‌ای برای دورة دوم یا دورة «چرخش زبانی» که به نظریة کنش ارتباطی منتهی شد، فراهم شد. در این مقاله نویسندگان سعی دارند تا ضمن طرح و تحلیل دست‌آوردهای نظری هابرماس در دوره اول، اندیشه‌های معرفت‌شناختی او را در مورد علوم انسانی تبیین کنند.

از زمانی که دیلتای بین تبیین و فهم و در‌نتیجه بین علوم انسانی و علوم طبیعی تمایز نهاد، گرایشی نسبیت‌گرایانه را دامن‌گیر فهم، به‌عنوان روش علوم انسانی ساخت. البته خود دیلتای بر این امر واقف بود و کوشید تا بر این نسبیت‌گرایی فائق آید، اما راهکار او مورد وفاق واقع نگشت. گادامر با طرح گفتمان بین فاعل شناسا و متعلق شناخت (موضوعات علوم انسانی)، در‌واقع خواست تا ذهنیت را با ذهنیت محدود کند و از این طریق باز به ورطه نسبیت در افتاد. دیدگاه ریکور در این عرصه گامی به جلو محسوب می‌شود. ریکور نشان داد که وجود یک معنای عینی در متن نشان می‌دهد که علوم انسانی از ذهنی‌گرایی و نسبیت‌گرایی موجود در هرمنوتیک فلسفی رهیده‌‌است. البته از آنجا که تعریف ریکور از تبیین (تبیین ساختاری)، با تعریفی که دیلتای و پوزیتیویست‌ها از تبیین مدّ‌نظر داشتند (تبیین علّی) متفاوت است، نمی‌توان به‌طور قاطع، با دیدگاه ریکور در عدم تضاد بین علوم انسانی و علوم طبیعی همراهی کرد، اما تلاش وی در عینیت بخشیدن به علوم انسانی با قول به تعین معنای متن به مثابه الگویی برای علوم انسانی درخور تقدیر است.

روش کیفی یا تفسیری یا توصیفی یا ژرف‌نگر، با وجود قدمت تاریخی‌اش پس از سال‌ها خاموشی، در دو دهه اخیر در علوم اجتماعی و علوم رفتاری از اقبال خوبی برخوردار شده است. این روش، با فرضیة ساختارمند آغاز نشده، یعنی فرضیه آزمایی از اصول آن نیست. هم‌چنین آزمایش تستی را دنبال نمی‌کند و قصد اجرای نظریه‌ای را نداشته، بلکه بعد از جمع‌آوری اطلاعات، در تحلیل‌ها از نظریه‌ها استفاده می‌کند. اعداد در آن نقش ویژه‌ای ندارند و در مقابل تفسیر و تحلیل عمیق داده‌ها نقش مهمی را ایفا می‌کنند. در صورت خوب انجام یافتن یک تحقیق به روش کیفی، آن تحقیق می‌تواند به تبیین نظریه‌ای جدید منتهی شود. رشته‌های مختلفی چون: روان‌شناسی، روان‌کاوی، روان‌شناسی اجتماعی، جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی (یا مردم‌شناسی)، عرصة استفاده از روش کیفی هستند. مردم‌نگاری، مشاهده، پژوهش در عمل، زندگی‌نامه، مصاحبه و بررسی اسناد نیز از ابزارهای رایج جمع‌آوری اطلاعات در روش کیفی می‌باشند. هدف این مقاله معرفی روش‌های قابل اجرا و رایج در تحقیق کیفی است.

امروزه روش‌های تحقیق را به دو دسته کلی تقسیم می‌کنند: یکی روش‌های کمّی که بر فلسفه پوزیتویسمی تکیه دارد و از طریق فاصله انداختن میان موضوع شناخت و فاعل شناسایی می‌کوشد تا به شناختی عینی از واقعیت دست یابد و دیگری روش‌های کیفی که نگاهی کل‌گرایانه به پدیده‌ها داشته و کشف معنای آنها را مورد توجه قرار می‌دهد. در این مقاله ضمن تأکید بر تنوع موجود در روش‌های کیفی، مراحل مختلفی که باید در یک تحقیق کیفی مورد لحاظ قرار گیرد و همچنین شیوه‌های مختلف جمع‌آوری اطلاعات در یک تحقیق کیفی مورد بحث قرار می‌گیرد.

تحقیق اقدامی مشارکتی، رهیافتی جدید در علوم اجتماعی و روان‌شناسی تلقی می‌شود که معتقد است، نباید افراد مورد مطالعه در یک پروژه تحقیقاتی را صرفاً به‌عنوان یک آزمودنی یا عضوی از جامعة آماری محسوب کرد. در این تحقیق کلیة افرادی که با مسئله مورد تحقیق درگیر هستند، در کلیه مراحل تحقیق با تسهیل‌گر تحقیق (محقق) همکاری نزدیک می‌کنند. در این تحقیق، کنش و دانش، ارتباطی دوسویه با یکدیگر دارند و هدف اصلی جلب مشارکت افراد درگیر با مسئله و ایجاد تغییر در وضعیت موجود است. معمولا مشارکت‌کنندگان کسانی هستند که در موقعیت پایین اجتماعی به سر می‌برند. اعتماد، اطمینان و همکاری نزدیک محقق با این افراد، زمینه‌ای پدید می‌آورد که نه‌تنها وضعیت موجود تغییر می‌کند، بلکه افراد را به انسان‌هایی فعال، پویا، قدرتمند، تصمیم‌گیرنده و منتقد تبدیل می‌نماید. در این مقاله، ضمن معرفی تحقیق اقدامی مشارکتی و ذکر ویژگی‌های آن، به تفاوت‌های بنیادی آن با تحقیقات مرسوم علوم اجتماعی اشاره شده است. مروری بر مبانی فلسفی و اصول هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی این تحقیق، جایگاه پارادایمی آن را روشن نموده است. تشریح مختصر مراحل انجام یک تحقیق اقدامی، علاقمندان به این نوع تحقیق را در اجرای عملی آن یاری می‌نماید.